DE REBUS GESTIS

(di Goffredo Malaterra)

 NOTE SULL’AUTORE DEL DE REBUS GESTIS …..

Goffredo Malaterra , monaco benedettino, dell’abbazia di Saint Evroult sur Ouche ( normandia) giunse in Italia assieme agli Altavilla. Egli ricevette l’incarico dal conte Ruggero di narrare le sue imprese e quelle del popolo normanno nella conquista della Calabria e della Sicilia. L’opera inizia con una lettera del Malaterra al potente vescovo di Catania Angerio, che l’autore vuole così ingraziarsi a protezione della sua cronaca.

TESTO LATINO tratto dall’opera del Muratori “De Rerum Italicarum scriptores”, Tomo V di Pontieri (Bologna 1927)

DE REBUS GESTIS

ROGERII CALABRIAE ET SICILIAE COMITIS

ET ROBERTI GUISCARDI DUCIS FRATRIS EIUS

TAVOLA DELLE ABBREVIAZIONI

P = Edizione principe. Saragozza, 1578.

A = Cod. X. A. 16 della Biblioteca nazionale di Palermo.

B = Cod. II. F. 12 della Società siciliana per la Storia patria.

C = Cod. 97 della Biblioteca universitaria di Catania.

I = Cod. QqE. 165 della Biblioteca comunale di Palermo.

PRECEDE L'OPERA UNA  LETTERA CON CUI IL MALATERRA PRESENTA IL SUO LAVORO AD ANGERIO VESCOVO DI CATANIA.

INCIPIT EPISTOLA GAUFREDI MONACHI AD VENERABILEM PATREM CATHANENSEM EPISCOPUM.

REVERENDISSIMO memoriae nostrae Angerio, Cathanensium episcopo1, frater Gaufredus, ab antecessoribus Malaterra agnomen trahens, infelici cursu mundano cum Martha habito, ad felicitatem quietis Mariae cum Lazaro fratr[e] resuscita[v]i.

5 Quandoquidem, sanctissime pater, quadam peculiari familiaritate a caeteris episcopis, qui quantum ad habitum alterius institutionis esse praefigurantur, habitu religionis, quo concingimur, quamvis indignus, vobis me uniri cognosco, peculiari etiam spe a caeteris de vobis praesumens fruor et vos mihi in omnibus negotiis tutorem exposco. Per vos itaque, aut saltem cum vestra 10 praesentia, librum hunc reputari expostulo, ut vestrae  auctoritatis favore principi gratiosior fiat, vel ab aemulis, si forte aliqui insurgant, ob reverentiam vestri minus remorderi praesumatur. Sciendum tamen vobis est, sive alteri, quicumque libri huius recitator vel certe interpres accesserit, si seriatim minus ordinate, secundum tempora, quibus facta sunt quae adnotantur, vel certe aliqua oblivione praetergressa repereritis, non haec tam mihi, quam relatoribus culpando adscribantur, 15 praesertim cum de ipsis temporibus, quibus fiebant, praesentialiter non interfuissem, sed a transmontanis partibus venientem, noviter Apulum factum, vel certe Siculum ad plenum cognoscatis. Si autem de incultiori poëtria quaestio fuerit, sciendum est, quoniam etiam si esset und[a] limpidius aut certe pomposius eructare potuissem, ipsa principis jussio ad hoc hortata est, ut plano sermone et facili ad intelligendum, quo, ut omnibus facilius quidquid diceretur, patesceret, exararem. Ego 20 igitur, sive istud, ‘sive illud opponatur, sub umbraculo vestri tutaminis refugium expeto, ut, A.2v tanto auxilio innixus, inimico dente - remordere attentantes minus pertimescam. et principi nostro sustentamine gratiosior flam.

1 e segg. Questa Epistola si legge in P e nelle altre stampe che ne sono derivate: manca in B C D, ed in A è rimasta la prima parte soltanto fino a et enervi poë  ed è collocata (A. 2 r-2 v) dopo il Summarium Capitum quae Primo in Libro continentur (A, 1 r-1v) — 1. Incipit.... Episcopum] Incipit epistola religiosi viri Gaufredi Beati Benedicti Monachi destinata ab eodem ad venerabilem 5Patrem Dominum Catanensem Episcopum così P — 2. Reverendissimo.... Episcopo] Beatae memoriae Georgio Catanensi Episcopi P’; il Caruso, fra le varianti riportate da A e messe da lui in margine alla sua edizione, registra erroneamente Ansgrio in luogo di Georgio, e il MUR. lo segue in nota — 4-5. Correggo in fratre resuscitavi il fratri resuscitari di P e di A — 9. cum om. P-16. factum om.A —17. poëtria] così A; poëtrica P - si esset Unde] così P ed A —18. eructare] P; 10eruchiare A - plano] P; pleno A — 21. auxilio] P; asilo A - mordere P — 21-22. principi . ... fiam] nostro principi .... fruar P; Principis nostri sustentamine fruar P

1 Angerio, monaco benedettino e normanno come  Goffredo Malaterra, fu ad un tempo abate del monastero e primo vescovo della ricostituita diocesi di Catania. Le ragioni, che mossero il conte Ruggiero a riunire  nella sua persona le due dignità ecclesiastiche, sono state 15esaurientemente trattate dal CASPAR, Die Grundungsurkunden etc., in appendice al suo Roger 11 cit., p. 614. Del testamento, in versi ritmici, di Angerio, che visse fino al 1124,abbiamo fatto qualche cenno.nella Prefazione, 20 Omnibus, quibus per universam Siciliam episcopale vel clericale nomen assignatur, frater Gaufredus Malaterra cum assignatione nominis et significatum. Antiquorum philosophorum traditione, futurae propaginis humanae mos inolevit, fortium facta virorum, apicibus adnotata, ad posteros transmittere, ne facta memoranda cum ipsis, a quibus fiunt, silentio depereant, sed potius ita litteris commendata et a futuris lecta, vel cognita, ipsos, a quibus facta sunt, 5 quadam vitae memoria, quodammodo quasi vivere facia[n]t. Quod commendat Sallustius, ille inter historiographos laudabilis rhetor, qui in principio sui libri scripsit, dicens: Onnes homines, qui sese student praestare animalibus, summa ope niti decet, ne vitam silentio transeant quomodo pecora, quae, natura prona, ventrique obedientia finxit. Pluribus edoctus auctoribus, sibi veterum historias recitantibus, famosissimus princeps 10 Rogerius laboriosos et non sine magno discrimine triumphos suos, qualiter videlicet primo Calabriam, deinde vero Siciliam armata manu subjugaverit, posteris, consilio suorum mandare decernens, mihi, ut ad huius operis laborem dictandum accingar, injunxit. Sed quia, praecedente in me beneficio suo, quidquid injunxit negare nequeo, minus erudito stilo et enervi poëtria, quasi lacum profundissimum natandi nescius, timidus ingredior; vosque, 15 vestramque adversum me indignationem plurimum pertimescens, praesertim cum vos limpidissimo fonte grammaticae artis debriatos, non autem me, talis scientiae pane jejunum, ad tale opus accingi oportuit. Sed praedictus princeps vos, majoribus utilitatibua occupatos, interdum videlicet ecclesiarum curis cum Martha, interdum vero beatae contemplationi cum Maria insudantes, 20 cognoscens, vobis, ne a meliori proposito vos revocet, parcit; me vero, quasi vacantem et nulli exercitio deditum, quadam manu pulsationis vigilantiorem reddere satagit. Rogo itaque vos ut, memores Scripturae dicentis: Invicem onera vestra  portate, et sic adimplebitis legem Christi, et quod alibi dicitur: Fra/er fratrem adjuvans, ambo consolantur, ad debile carmen meum sustentandum pedem vestri favoris porrigatis, ut, clypeo vestrae auctoritatis munitus, 25 incursus detrahentium et inimico dente aliorum dicta vel facta rodere tentantium minus pertimescam. Sunt enim quidam, qui, cum alicuius scientiae gradus utcumque attigerint et exinde humanae Laudis favorem - adepti fuerint, tumenti superconcilio tanta invidia superfluunt, ut neminem sibi litteris aequipollentem ex proximo habere velint. Sin autem eos habere contigerit, opus alienum, detrahendo mordaci dente, appetere non desistunt, alterius laude 30 suam minui timentea. His competenter assignari potest illud Scripturae, qua dicitur: Scientia inflat, sed non subsequitur in eis: caritas aedfict. Adsunt alii e contra, quorum scientia et mores ipsos in tantum nobilitant, ut, quantum plus philosophico fonte debriantur, tanto minori extollentia rapiantur: gressum mentis semper in humilitate figentes, aliorum dicta vel facta non remordentes, sed quod minus ornate dictum ab eis audierunt, cum mansuetudine 35 intra seipsos, non autem in publico,ne forte scandalizentur, corrigunt. Et ut eos apud potentes huius saeculi gratiosos verbis faciat, extollere nituntur, eorum laudem, vel lucrum quasi suum aestimantes. Horum affectuosam benevolentiam adversum me invitari exposco. Ego vero quaecumque dictavero vobis corrigenda et rosis vestrae scientiae exornanda reputabo: ut vinea, a vobis 40 exarata, cultu vestrae scientiae potata, uberiores fructus reddens, in majorem laudem et gratiam perveniat principis.

1. frater om. P — 2. Gaufredus] così P; Goffridus A - et significatum] così P ed A; ma il periodo resta sospeso e non ha senso — 9. obedientiam PA — 10 Pluribus] Talibus P-— 12. Deinde] così P dehinc A — 15. et enervi poë] in A con queste parole rimane in tronco la Epistola. Orbene le numerose oscurità che presenta il contesto — cosa che contrasta con la lucidità abituale dello stile della Cronaca —, autorizzerebbero a mettere in dubbio l’autenticità di questa lettera, se non tenessimo presente, oltre la mancanza dei codici e le condizioni di P, alcune espressioni e forme 5 care al M. e lo stato d’animo di lui, che, qua e la, adombra qualche contrarietà della sua vita passata.

TESTO ITALIANO

Comincia la lettera del monaco Goffredo al venerabile padre vescovo di Catania

Al vescovo di Catania, Angerio, degno della reverenza del mio ricordo , vescovo di Catania, io frate Goffredo, che prendo il soprannome di  Malaterra dai miei predecessori, durante l’infelice corso della vita mondana come Marta, risuscitai alla felicità della quiete di Maria insieme al fratello Lazzaro. Giacché, santissimo padre, godo di una certa privata familiarità con gli altri vescovi, che come dimostra l’abito, appartengono a un altro ordine, per l’abito religioso che indosso, sebbene indegnamente, riconosco di essere unito a voi, e fidando in voi, nutro una particolare speranza, e imploro diveniate mio tutore in ogni circostanza. Chiedo che questa mia opera, tramite voi, o almeno per la vostra autorità, venga rispettata, affinché giunga, grazie al vostro autorevole favore, più gradita al principe, e affinché, per rispetto vostro, i detrattori, se mai ne nascessero, non osino criticarla. Bisogna che sappiate, voi e chiunque altro si accosterà a questo libro come lettore o commentatore, che se troverete in questa storia una disordinata concatenazione cronologica, o fatti trascurati per dimenticanza, di ciò sia data colpa non tanto a me, quanto a chi me li ha riferiti, soprattutto se non ero presente quando accadevano; datemi invece pienamente atto che io, provenendo da paesi ultramontani, mi sono dovuto trasformare in pugliese o in siculo. Se poi nascesse una critica sulla sciattezza dello stile, si sappia che, anche se potessi scrivere più limpidamente o almeno più elegantemente, è stata la stessa disposizione del principe a impormi di scrivere con un linguaggio chiaro e di facile comprensione, perché tutti capiscano più agevolmente la storia che ho scritto. Io dunque, qualunque cosa mi si rimproveri, cerco rifugio all’ombra della vostra tutela, sicché, sostenuto da si grande aiuto, possa non temere chi mi attenterà con critiche mordaci, e sia meglio accetto al principe con il sostegno vostro. [...1 Secondo gli insegnamenti degli antichi filosofi, i buoni costumi delle generazioni a venire si arricchiscono trasmettendo a esse per iscritto le gesta degli uomini forti, affinché non svaniscano nel silenzio i fatti degni di memoria insieme ai loro autori; ma anzi, affidata alla narrazione e letta o comunque conosciuta dai posteri, la biografia continui come a mantenere in vita in qualche modo gli autori di quelle gesta. È ciò che raccomanda Sallustio, il celebre storiografo, che all’inizio della sua opera, scrive: “È bene che gli uomini se vogliono porsi al di sopra delle bestie, si adoperino con ogni sforzo affinché la loro vita non trascorra nel silenzio e come gli animali che la natura fece proni e schiavi del ventre”. Il famosissimo principe Ruggero, suggestionato da tante letture della storia degli antichi, ha voluto che tramandassi ai posteri le sue vittorie travagliate e piene di rischi, cioè prima la conquista della Calabria e poi della Sicilia, e, con il consenso dei suoi, ha voluto che mi accingessi a compiere questa fatica. Poiché, per la già dimostrata benevolenza verso di me, non posso rifiutarmi, qualunque cosa chieda, intraprendo quest’opera scrivendo con uno stile rozzo e privo di vigore, con la stessa titubanza di colui che si avventura nell’acqua alta pur non sapendo nuotare; ho soggezione di voi e della vostra indignazione verso di me, soprattutto perché voi vi inebriate alla purissima fonte della eloquenza, mentre per me, digiuno del pane di questa scienza, non sarebbe neppure opportuno accingermi a tale opera. Ma il predetto principe vi ha rispettato, sapendo quanto siete preso da alte occupazioni, ora impegnato nelle cure ecclesiastiche, come Marta, ora nella beata contemplazione, come Maria, per non distogliervi da più nobili incombenze; e invece, con un manrovescio, ha reso me, che ero libero e ozioso, più solerte. Vi prego dunque, memore delle Scritture che dicono: “Sopportate l’un l’altro i vostri pesi, e così adempirete alla legge di Cristo”; e in un altro passo: “Il fratello aiuti il fratello ed entrambi si consoleranno”, di fornirmi la metrica del vostro favore a sostegno dei miei deboli versi, cosicché, al riparo dello scudo della vostra autorità, meno abbia da temere dalle incursioni dei miei detrattori, e di chi tenta, con le parole o con i fatti, di criticarmi con mordacia. C’è infatti chi, appena raggiunge con successo un certo grado di sapere in una disciplina, aggrotta le sopracciglia e trabocca di tanta alterigia che non crede ci sia alcuno all’altezza della sua cultura. Se gli capita poi tra le mani un’opera altrui, non perde l’occasione di assalirla e sbranarla a morsi, perché teme che una lode rivolta ad altri sminuisca la propria. A loro si potrebbe esattamente riferire quel passo della Scrittura, dove si dice: “il sapere inorgoglisce “; ma non vale per loro: “ la carità edifica “. C’è di contro altri che, nobilitati dalla cultura dal loro sentire, quanto più si dissetano alla fonte della conoscenza, tanto meno si fanno trascinare dall’arroganza: informando il loro intelletto all’umiltà, senza criticare le parole o gli altrui comportamenti, emendano ciò che giudicano meno elegante fra sé stessi e non certo in pubblico, per non fare scalpore. Anzi, per rendere le opere altrui gradite ai potenti del tempo, tendono a esaltarle, come se fossero propri le lodi e i vantaggi che gli autori ne ricevono. Vi prego di invitare i critici ad avere un’affettuosa benevolenza verso di me. Qualunque cosa scriverò, dovrà essere corretta e adornata dalle rose del vostro sapere: così la vigna, arata e potata con la cura della vostra esperienza, producendo più abbondanti frutti, otterrà la lode e il gradimento del principe.

CAPUT PRIMUM. Primum sonat quae pars est Franciae Normannia 

                        Rodlo duce, dat piratas per mare Norveia.

"           SECUNDUM. Hanc pervadunt: rex accurrit ut abinde arceat.

                                   Bellum differt, foedus init, fit eorum dominus.

                                   Patria, quibus claudatur, adnotatur finibus.

                                   Rhitmus cesset, prosa dicat, si quid est ulterius.

CAPUT TERTIUM. De more Normannicae gentis ab Altavilla.

"           QUARTUM. De Tancredo, et prima vel secunda uxore sua, et liberis.

"           QUINTUM. Qualiter primi filii Tancredi, Willelmus, Drogo et Humfredus, a Normannia digredientes, apud Apuliam venerunt.

"           SEXTUM. Qualiter primum principi Capuano servientes, ab ipso ad Salernitanum transierunt.

"           SEPTIMUM. Qualiter cum Maniaco graeco ad Siciliam debellandam primo transierunt.

"           OCTAVUM. Qualiter Harduinus a Maniaco coesus sit.

"           NONUM. Qualiter Melfa a Normannis aedificata sit, et de legato a Graecis misso, et de primo congressu, quem cum Graecis habuerunt.

"           DECIMUM. De secundo proelio sub Montepiloso.

Caput UNDECIMUM. De iunioribus filiis Tancredi, qui praecedentes fratres in Apuliam subsecuti sunt.

"           DECIMUM SECUNDUM. De morte Willelmi comitis.

"           DECIMUM TERTIUM. De morte comitis Drogonis.

            DECIMUM QUARTUM. De Leone apostolico, qualiter a Normannis captus sit.

DECIMUM QUINTUM. Qualiter Leo papa a Normannis cum honore dimissus sit.

"           DECIMUM SEXTUM. De Roberto Guiscardo, qualiter castrum Sancti Marci           firmavit, et qualiter cum Sclavis peditibus praedatum ivit.

"           DECIMUM SEPTIMUM. De Roberto Guiscardo et Petro de Tira.

"           DECIMUM OCTAVUM. Qualiter Robertus Guiscardus comes Apuliae factus          sit.

"           DECIMUM NONUM. De Rogerio, iuniore filio Tancredi.

"           VICESIMUM. De Rogerio qui, a Roberto Guiscardo invitatus a Calabria in    Apuliam vadit.

"           VICESIMUM PRIMUM. Robertus Guiscardus et Rogerius cum exercitu       Regium vadunt.

"           VICESIMUM SECUNDUM. Rogerius cum maxima praeda Regium venit.

"           VICESIMUM TERTIUM. Rogerius, irato animo, a Guiscardo recedit.

"           VICESIMUM QUARTUM. Rogerius a Willelmo fratre benigne suscipitur et Scalea conceditur.

"           VICESIMUM QUINTUM. Rogerius comes equos furatur.

"           VICESIMUM SEXTUM. A Rogerio Malfitani capiuntur.

"           VICESIMUM SEPTIMUM. Fames in Calabria fit.

"           VICESIMUM OCTAVUM. Calabri rebellantes castrum Neocastrense in dolo           capiunt, pluribus ibi interfectis.

"           VICESIMUM NONUM. De pace facta inter Robertum Guiscardum et Rogerium fratrem suum.

"           TRIGESIMUM. Robertus Guiscardus, uxorem Alberadam repudians, Sigelgaitam ducit.

"           TRIGESIMUM PRIMUM. Robertus Guiscardus super Willelmum fratrem,    antequam nuptias celebret, vadit.

"           TRIGESIMUM SECUNDUM. Bellum apud Sanctum Martinum cum Graecis a         Rogerio fit.

"           TRIGESIMUM TERTIUM. In adiutorium Gaufredi fratris Guiscardus et         Rogerius vadunt.

"           TRIGESIMUM QUARTUM. Guillimaco debellato, utrique fratres in Calabriam vadunt.

"           TRIGESIMUM QUINTUM. Guiscardus dux efficitur.

"           TRIGESIMUM SEXTUM. Guiscardo apud Regium remanente, Rogerius castra        Calabriae expugnat.

"           TRIGESIMUM SEPTIMUM. Qualiter Sckillacium captum fuit.

"           TRIGESIMUM OCTAVUM. Qualiter Serlo, Tancredi filius, a Normannia in Britanniam pulsus sit.

"           TRIGESIMUM NONUM. De militia Serlonis eiusdem.

"           QUADRAGESIMUM. De Tancredo et apro.

Incipit liber primus.

I 1 Normannia patria quaedam est in partibus Galliae, quae quidem non semper Normannia dicta fuit sed regalis quondam regum Francorum fiscus cum toto suo tenimento, cuius pars erat, generali nomine Francia et sic vocabatur, usque dum Rodlo, dux fortissimus, parta audacia, ex Norveia, coadunata sibi plurima fortium militum manu, navali exercitu sese pelago credentium , Frisiam et quaeque maritima loca usque occidentem devastans, tandem in portu, ubi Secana fluvius in mare defluens intrat, appulsus est: cuius per alveum maxima classe profundiores partes Franciae penetrans, amoenitate locorum inspecta, prae caeteris quas pertransierat regiones, hanc amore amplecti et sibi adoptare fecit. Est enim piscosis fluminibus et feralibus silvis abundantissima, accipitrum exercitio aptissima, frumenti caeterarumque segetum fertilis, pascuis uberrima, pecorum nutrix. Quamobrem ex utraque ripa prosilientes, incolas illius regionis suo imperio subiugare coeperunt.

I 2 Rex autem, qui tunc temporis Franciae praeerat, Ludovicus - ut credimus - secundus, comperiens hostes fines imperii sui invasisse, primo quidem indignatus, commoto exercitu, hostibus occurrendum et ducem et eos a finibus suis arcere instituit. Sed cum hoc non sine magno detrimento suorum se agere posse cognosceret, varios eventus belli pertimescens et suorum sanguini parcens, seniorum usus consilio, foedera pacis et servitium, quod ab ipsis sibi offerebatur, suscepit, eisque maximam partem terrae, quam pervaserant, in beneficium concessit.

Porrigitur itaque terra illis concessa a pago Pontiniensi, quem ab orientali parte sui habet secus mare Anglicum - quod ab aquilonari parte adiacet usque in Britanniam, quae fines eius occidentales claudit-, ab occidentali vero et meridiano cornu pago Cenomanico terminatur usque in Carnotensem, a Carnotensi vero clauditur Velcasino et Belvacensi usque Pontinum. Hanc terram sibi determinatam a rege Francorum Rodlo dux haereditali feudo suscipiens, inter suos, prout quemque cognoscebat, distribuit, pretiosiora quaeque pro suis usibus ipse reservans.

Quia vero procinctus terrae paucis perstrinximus, de more quoque gentis aliqua dicere utile videtur.

I 3 Est quippe gens astutissima, iniuriarum ultrix, spe alias plus lucrandi patrios agros vilipendens, quaestus et dominationis avida, cuiuslibet rei simulatrix ac dissimulatrix, inter largitatem et avaritiam quoddam medium habens. Principes vero delectatione bonae famae largissimi [sunt]. Gens adulari sciens, eloquentiae studiis inserviens in tantum, ut etiam et ipsos pueros quasi rhetores attendas: quae quidem, nisi iugo iustitiae prematur, effrenatissima est. Laboris, inediae et algoris, ubi fortuna expetit, patiens; venationi et accipitrum exercitio inserviens; equorum caeterorumque militiae instrumentorum et vestium luxuria delectatur. Ex nomine itaque suo terrae nomen tradiderunt: north quippe anglica lingua aquilonaris plaga dicitur. Et quia ipsi ab aquilone venerant, Normanni dicti, terram etiam Normanniam appellaverunt. In qua quidem provincia civitas est, quae Constantinum dicitur, in cuius territorio villa est, quae Altavilla nuncupatur, non quidem tantum pro excellentia alicuius montis, in quo sita sit, quantum, ut credimus, aliquo auspicio ad considerationem praenotantis eventus et prosperos successus eiusdem villae futurorum haeredum, Dei adiutorio et sua strenuitate, gradatim altioris honoris culmen scandentium. Nam nescimus utrum in praecedentibus partibus vel certe in postea futuris haeredibus aut etiam in utrisque divina providentia, quod sibi placeret, in           ens haeredes ipsos in tantum provexit, ut, sicut Abrahae repromissum est, in gentem magnam crescentes et suum imperium armis dilatantes, multarum gentium sibi colla subdiderint, quod paulatim perstringendo stilo prosequemur.

IV. - Erat miles quidem praeclari admodum generis, qui, ab antecessoribus suis haereditario iure sibi hanc villam relictam possidens, Tancredus nomine, duxit uxorem, moribus et genere splendidam mulierem, nomine [Moriellam], ex qua legali successione annorum quinque filios, postea futuros comites, suscepit: Willelmum videlicet cognomine Ferrea-brachia, Drogonem, Humfredum, Gaufredum et Serlonem.

Horum matre defuncta, cum ipsa aetas adhuc viridis patri continentiam denegaret, vir honestus inhonestos coitus abhorrens, secundas nuptias celebravit, malens una et legitima esse contentus, quam se foedo concubinarum amplexu maculari, memor illius apostolici dicti: Unusquisque accipiat uxorem propter fornicationem devitandam, et quod sequitur: Fornicatores et adulteros iudicabit Deus.

Ducta vero Frensendis vocabatur, generositate et moribus priore non inferior, quae legitimis terminis marito septem peperit filios, non minoris pretii vel dignitatis a praedictis fratribus, quorum nomina subtitulamus hic: primus Robertus, dictus a nativitate Guiscardus, postea totius Apuliae princeps et Calabriae dux, vir magni consilii, ingenii, largitatis et audaciae; secundus Malgerius, tertius Willelmus, quartus Alveredus, quintus Hubertus, sextus Tancredus, septimus Rogerius minor, postea Siciliae debellator et comes. Mater vero accuratissime et materno affectu filios suos nutriens, tanto amore ipsos, qui non sui sed mariti sui ex praecedenti uxore erant, amplectabatur, ut vix discernere posses, nisi ex aliqua causa didicisses, quis filius vel quis non filius eius esset: unde et a marito plus amabatur et a circummanentibus plurimum appretiabatur. Infantes vero, ut aetas illis administrabat, pueriles annos transcendentes, cum iam adolescentiam, unus post alium, attigissent, coeperunt militaribus disciplinis adhaerere, equorum et armorum studia frequentare, discentes seipsos tueri et hostem impugnare.

I 5 Sed cum viderent, vicinis senibus deficientibus, haeredes eorum pro haereditate inter se altercari et sortem, quae primo uni cesserat, inter plures divisam singulis minus sufficere, ne simile quid sibi in posterum eveniret, consilium inter se habere coeperunt. Sicque communi consilio, [quia] prima aetas prae caeteris adhuc iunioribus primos magis roborabat, primo patria digressi, per diversa loca militariter lucrum quaerentes, tandem apud Apuliam, Italiae provinciam, Deo se ducente, pervenerunt.

I 6 Audientes itaque inter duos famosissimos principes, Capuanum videlicet et Salernitanum, quibusdam controversiis insurgentibus, inimicitias efferbuisse, causa militariter aliquid lucrandi, quia Capuanum viciniorem, via qua venerant, invenierunt, Capuano sese obtulerunt. Ubi aliquantisper commorati, cum multa strenue, remuneratione accepta, peregissent, tenacitate Capuani cognita, illo spreto, ad gagiam Salernitani principis transierunt. A quo decenter suscepti propter militarem laudem, quae iam ipsos per universam Apuliam famosissimos effecerat, et maxime quia ab inimicante sibi principe ad se transierant, multis donariis ad fidelitatem eius inflammati, diversis et crebris incursionibus Capuanos lacessentes, totam provinciam - ac si pestilens calamitas detonaret - terruerunt circumquaque; et Salernitani passim iniurias principis ulciscentes, indefessi idem facere addiderunt, in tantumque rebellantes antea principi compescuerunt, ut omnia circumquaque pacata silerent.

Longobardorum vero gens invidissima, et semper quemcumque probum suspectum habens, ipsos apud eundem principem, inimico dente rodente, occulto detrahebant, suggerentes quatenus eos a se repelleret, ne faceret facile futurum scelus, ut gens tantae astutiae tantaeque strenuitatis, addentes etiam ex sui cordis malitia tantae perfidiae, ut, principe exhaeredato, ipsi, sua calliditate, haereditate principis potirentur. Unde et cor principis, eisdem artibus imbutum, facile in deterius proclive pervertunt. Sed princeps, quamvis, pravis consiliis suorum assentiens, quod hortabantur facere moliretur, tamen strenuitatem eorum timens, quod animo occulte agebat, minus in propatulo aperire praesumebat.

VII.- Maniacus autem quidam, natione graecus, a Constantinopolitano imperatore his, quae apud Calabriam vel certe Apuliam erant sui iuris, praefectus, Siciliam ad utilitatem debellandi applicare disponens, undecumque sibi auxilia conducit. Unde et ex parte Imperatoris Salernitano principi, ut amico imperii, mandat, quatenus ipsos, per quos inimicos suos eum debellavisse fama erat, in auxilium sancti Imperii mittat, promittens etiam multis praemiis eos remunerandos. Princeps autem, nactus occasionem qua honeste eos a se dimittat, iactat assensum ad quod rogatus erat; hortatur, praemia, quae pollicebatur, ut eos ad id facilius impellat, verbis enumerans, etiam de suis pollicetur. Porro illi, non tantum imperio principis quantum spe eorum quae pollicebantur illecti, apparatis quae necessaria erant, ad Maniacum usque pervenerunt. De quorum adventu Maniacus non minimum gavisus, plurimum eorum auxilio fidens, navigio aptato, Siciliam numeroso exercitu invadit, primoque Messanam, quia ripae, qua applicuit, contigua erat, oppugnans, deditione foedus secum inire coËgit. Nam, quamvis apud Messanam strenuissimi suae gentis milites essent, qui, ab urbe progredientes, in congressu Graecos plurimum collidebant, tamen, Graecis cedentibus, nostris congrediendi locus patuit: Messanenses, nostrorum strenuitate nondum experta, primo quidem acriter instare coeperunt. At, ubi vident se plus solito vexari, quasi novae gentis militiam abhorrentes, terga praebuerunt nostris, usque ad proximum urbis, extremis quoque cedentibus. Maniacus, nostrorum causa urbem nactus, in pretio eos habere coepit, donisque et promissionibus arrigere ad militiam. Inde ergo, profundiores partes Siciliae attentando et omnia subiugando progredientes, Syracusam usque pervenerunt: cuius cives, ab urbe progressi, cum Maniacensibus congrediuntur. Archadius quidam, qui urbi principabatur, nostris infestissimus insistens, multas strages dabat: quo Willelmus, Tancredi filius, qui Ferrea-brachia nuncupabatur, plurimum indignatus, impetu facto, super eum irruit fortiterque congrediens, hostili robore deiectum interfecit: unde et maxima laudis admiratione deinceps apud Graecos et apud Siculos fuit. Siculi itaque usque ad sexagesima millia congregati, Maniaco et suis in partibus Traynae urbis bellum offere tentant. Porro Willelmus, filius Tancredi, laude militiae ferox, in armis strenuus, Graecos ad certamen praeveniens, certamine inito, cum suae gentis tantum militibus cum hoste congreditur, antequam Graeci ad locum certaminis perveniant: fortiter agendo, plures sternit, reliquos fugat, victor efficitur. Graeci ad locum, in quo certatum erat, pervenientes, nostris hostes insequentibus, spolia diripiunt, inter se dividunt, nulla portione nostris, qui ab hoste excusserant, reservata.

VIII.- Quod cum nostri, a persequendo hostes redeuntes, cognovissent, iniuriam rati, per Harduinum quendam Italum, qui ex nostris erat, quia graeci sermonis peritiam habebat, Maniacum, utrum improvise an ex deliberatiorne industriae spolia diviserit, ad rationem ponunt. Porro ille indignatus, quasi potestati suae contradicere praesumpserint, cum liceat sibi de eisdem spoliis pro libito suo agere, per spatia castrorum fustibus caedendo ad ignominiam gentis nostrae contumeliis affici praecepit. Harduinus rediens cum talia nuntiat, nostri grave ferentes, in Graecos insurgere deliberant. Sed Harduinus, vix eos compescens, utilius consilium dedit: scilicet ut, ira dissimulata, ipse vilioribus vestibus in praesentiam Maniaci procedat, donec, illis minus suspicantibus, ipse a notario Maniaci, cuius amicitia fruebatur, chyrographum, quo liberius transeant Farum, quovis astu accipiat. Quod cum sic machinatur, Maniacus, his quae agebantur ignarus, benevolentiam militis laudare, munera promittere, subsannando tamen cum suis ridere incepit. Cum autem cartulam a notario, quasi aliquod negotium versus Calabriam habens, Harduinus accepisset, nostri clam de nocte Messanam usque progressi, Farum impune transeunt. Sicque versus Apuliam tendentes, Calabriam et quaecumque Graecorum iuris esse sciebant, vastantes, percurrunt: sicque faciendo usque in Apuliam pervenerunt. Sed dolositatem Gaimarii principis      cognoscentes, ad ipsum minime transierunt; totam provinciam infestando, sibi eam subiugandi consilium capiunt.

IX. - Sed cum sine castro, quo se tuerentur a parte illius, incolis essent, castrum quod Melfa dicitur, construxerunt, ubi, cum quingenti tantummodo milites essent, Graeci, qui terrae illi principabantur, maxima multitudine ex Calabria et Apulia sibi coadunata, usque ad sexaginta millia armatorum, ut eos a finibus suis propellerent, versus illos ire coeperunt; legatoque praemisso, mandant, ut quod mallent eligant: aut certamen in crastino secum habere, aut, pace sibi indulta, incolumes a praedictis finibus recedere. Legatus vero qui ad hoc missus fuerat, cum pulcherrimo equo insideret, quidam normannus, Ugo, cognomento Tudebusem, equum manu attrectare coepit: et, ut mirabile aliquid de se sociisque suis, unde terrerentur, Graecis nunciaretur, nudo pugno equum in cervice percutiens, uno ictu quasi mortuum deiecit. Reliqui vero Normanni prosilientes graecum, qui cum equo deiectus fuerat et, solo timore laesus, quasi exanimis humi iacebat, erigunt; equum autem, usque ad quoddam praecipitium pertrahentes, deiciunt. Porro graecus, cum vix consolatione Normannorum ad mentem rediisset, meliori equo ab eis accepto, certamen paratum sociis refert. Sed cum quod acciderat principibus populi sui tantum retulisset, illi admiratione et metu percussi, verbum inter se comprimebant, ne forte, si in propatulo diceretur, exercitus territus refugeret. Mane itaque facto, summo diluculo a Normannis occurritur fortiterque congredientes, acerrime utrinque pugnatur. Intererant huic certamini de filiis Tancredi, Willelmus Ferreabrachia et comes Drogo: nam necdum quisquam fratrum eos subsecutus fuerat. Isti vero, ut fortissimi milites socios animantes, sed et ipsimet fortiter agentes, multis ex hostibus prostratis, tandem in fugam reliquos dederunt, quos insequentes et posteriores quosque caedentes, victoriam obtinuerunt, multis ex hostibus in flumine quod Olivetum dicitur, dum transnatare cupiunt, submersis.

X.- Victi, necdum autem defatigati, sed seipsos invicem animantes, multo ampliori exercitu congregato, uno cum Duceano, qui ad hoc ab imperatore Constantinopolitano missus fuerat, iterum bellum parant. Quibus Normanni bello haud segnes sub Montepiloso occurrentes, fortiter congressi sunt, ostendentes se bellum nolle refugere, sed potius quasi ex delectatione appetere. In isto congressu, Graecis contra usum fortiter agentibus, cum iam Normanni fatigari prae nimia caede coepissent, Willelmus quartanae febris typo laborabat et prae nimia infirmitate, qua premebatur, certamini interesse non poterat: sed procul iacens, exitum rei expectabat. Cum videret iam suos minus fortiter agere et pene deficere, indignatione et ira infirmitatis, qua premebatur, oblitus, arma corripiens, sese, quasi leo furibundus, hostium medium dedit, suosque, verbis exhortatoriis recreans, fortiter agendo, hostes in fugam vertit,  duce Duceano, duce exercitus, qui caudatus erat, quasi bove interfecto. Viribus itaque suis diffidentes et fortunae minus credentes, castra sua munientes, ultra decertare cum Normannis, nisi muris interpositis, non praesumebant, sed neque ipsi muri contra Normannos eos tueri poterant. Nam crebris incursionibus eos lacessentes, vineta et oliveta eorum extirpabant, armenta et pecora et caetera, quae ad usum necessaria sunt, nihil extra castra relinquentes, diripiebant. Sed et ipsa castra, ipsis intra reclusis, exercitu vallantes oppugnabant, machinamentisque, quibus doctissimi artifices erant, ad id officii agendum necessariis aptatis, muros et turres crebris ictibus impingendo, funditus diruebant: ruptisque muris, aditis patentibus, irrumpentes, omnia sibi diripiebant. Unde et reliqua circumquaque castra idem sibi imminere cernentes, ultro sese eorum ditioni subdebant.

XI.- Iuniores vero fratres, quos aetas adhuc domi immorari cogebat, praecedentes et seniores fratres apud Apuliam, fortiter agendo, altioris culmen honoris et dominationis ascendisse, fama referente, cognoscentes, quam cito aetas permisit, ipsi quoque subsecuti sunt, duobus tantum in patria relictis, ne haereditas illis competens a stirpe alienaretur. Abeuntes vero remanentibus ut remanerent vix persuaserunt, sed in hoc potius praevaluerunt, quod haeredibus eorum, si se subsequerentur, de his quae acquisituri erant, sese benefacturos polliciti sunt. Sed quia perlongum est huic operi per singula perstringendo inserere qualiter in Apulia egerint, haec tantum summatim non solum nos, sed etiam res ipsa testatur, quod omnem patriam, armis domantes, sibi subiugaverunt. Subsequente enim se suorum  et parentum et compatriotarum, sed et reliquarum circumadiacentium regionum, spe quaestus, maxima multitudine, ipsi impigri largitores, quasi fratres suscipientes, equis, armis et vestibus ac diversis muneribus ditabant. Quibusdam etiam terras largissime impertiebantur, omnibus divitiis huius mundi auxilia fortium militum praeponentes: quamobrem nihil incoepti incassum illis praeteribat. Unde et illud evangelicum illis provenit, ubi dicitur: Date, et dabitur vobis: quanto enim ampliora largiebantur, tanto maiora lucrabantur.

XII.- Igitur seniore fratre, Willelmo videlicet comite, infirmitate superveniente, defuncto, magnus dolor omnes Normannos invasit: quippe quia tanti consilii virum, tam armis strenuum, tam sibi munificum, affabilem et morigeratum, ulterius se habere diffidebant. Sed exequiis ex more accuratissime et cum maximo planctu non immerito celebratis, secundus frater Drogo totius Apuliae dominatum suscepit: vir quidem, ut succincte dicamus, per cuncta laudabilis. Hic fratrem suum Umfredum Abagelardum comitem, apud castrum quod Lavel dicitur, virum prudentissimum, consilio Apuliensium et Normannorum ordinavit, Robertum vero Guiscardum in Calabria posuit, firmans ei castrum in valle Cratensi, in loco qui Scribla dicitur, ad debellandos Cusentinos et eos qui adhuc in Calabria rebelles erant.

XIII.- Longobardi igitur Apulienses, genus semper perfidissimum, traditionem per universam Apuliam silenter ordinant, ut omnes Normanni una die occiderentur. Determinato die, cum comes Drogo apud castrum Montis Olei, quod corrupte ab incolis Montolium dicitur, moraretur, summo diluculo ad ecclesiam, ut sibi mos erat, properans, cum iam ecclesiam intraret, quidam, Risus nomine, eiusdem comitis compater et sacramento confoederatus, post ianuam latens, foedere rupto, ferro eum suscepit: sicque cum pluribus suorum, paucis aufugientibus, occisus est. Sed per diversa Apuliae loca plures hac traditione occubuerunt.

Porro Umfredus Abagelardus, nece fratris turbatus, honorem sibi vindicans, castra, quae frater possederat, insiluit; Normannosque, qui periculum traditionis evaserant, sibi alligans, in vindictam fraternae necis insurgit, multoque tempore castrum, in quo frater suus occisus fuerat, oppugnans, tandem devicit; fratrisque interemptorem, cum sibi assentientibus, diversis cruciatibus afficiens, eorum sanguine iram et dolorem cordis sui aliquantulum extinxit.

XIV.- Apulienses vero, necdum traditionibus exhausti, per occultos legatos nonum Leonem apostolicum, ut in Apuliam cum exercitu veniat, invitant, dicentes Apuliam sibi iure competere et, praedecessorum suorum temporibus, iuris Ecclesiae Romanae fuisse, se illi auxilium laturos; Normannos imbelles, viribus enerves, numero paucos. Ille, ut assolet, quamvis prudentissimus esset, ambitione captus, Alamannorum exercitu ab Imperatore sibi in adiutorio accepto, confidens in auxilio Longobardorum, Apuliam intrat. Comes vero Humfredus, sibi honestius ducens potius cum honore vitam finire quam cum dedecore privari, commoto exercitu, audacter hostibus occurrit, ordinataque acie suorum, certamen iniens, cum primo congressu fortiter, ut solitus erat, agere coepisset, Longobardi, territi, fuga seipsos tueri nituntur, Alamannis in proelio relictis. Qui, cum fortiter dimicarent, nullum refugium nisi in armis habentes, Normannis vincentibus, pene omnes occubuerunt. Apostolicus, fuga vitae asylum expetens, intra urbem provinciae Capitanatae, quae Civitata dicitur, sese profugus recepit. Quem hostes insequentes, armato milite obsident: aggeres portant, machinamenta ad urbem capiendam parant, incolas minis terrent, ut apostolicum reddant. Illi vero, ut semper perfidissimi, nulla pactione ad utilitatem apostolici, nisi ut se ipsos tuerentur, exquisita, eum per portas eiciunt. Quem hostes suscipientes, ob reverentiam Sanctae Romanae Sedis, cum magna devotione eius provolvuntur pedibus, veniam et benedictionem eius postulantes. Sed et usque ad loca, quibus exercitus castra et tentoria fixerat, cum omni humilitate illi servire executi sunt. Quorum legitimam benevolentiam vir apostolicus, gratanter suscipiens, de offensis indulgentiam et benedictionem contulit, et omnem terram, quam pervaserant et quam ulterius versus Calabriam et Siciliam lucrari possent, de sancti Petri haereditali feudo sibi et haeredibus suis possidendam concessit circa annos MLII[I].

I 15  Apostolicum itaque Romam regredientem comes Humfredus, quousque sibi placuit, cum honore conduxit. Ubi vero licentiam redeundi concessit, in Apuliam reversus, omnem terram placidam et sibi oboedientem invenit, quam longo tempore tanta in pace rexit, ut vix in aliquo tempore suae dominationis latro, vel praedo, vel qui suis imperiis contradicere auderet, posset inveniri. Duos itaque fratres suos comites fecit, Malgerium Capitanatae, Willelmum vero in Principatu. Sed Malgerius, moriens, cum omnem comitatum suum Willelmo fratri reliquisset, Willelmus, Gaufridum fratrem suum diligens, ei concessit.

I 16. Robertus vero Guiscardus, cum apud Scriblam moraretur, Calabros fortiter impugnans, cum videret suos propter infirmitatem loci et aËris diversitatem languescere, saniorem locum expetens, non quidem ut timidus hostes devitando retrorsum vadens, longius recepit. Sed potius, quasi in hostem iens, in viciniorem se conferens, castrum, quod Sancti Marci dicitur, flrmavit. Sed cum, firmato castro, quid victus introduceret non inveniret - abstraxerant enim circummanentes ad proxima castra quaeque habebant, ne ab ipsis diriperentur - quodam vespere dapifer, qui omni domui suae praeerat, requisivit ab ipso quid in crastinum comesturi erant ipse et milites sui: dicens se neque victum, sed neque victi pretium ad emendum habere; et si pretium haberet, nusquam, ubi cum pace adiri posset, invenire posse. Guiscardus usque ad sexaginta, quos Sclavos appellant, totius Calabriae gnaros, secum habens, quos quasi fratres fidelissimos sibi benefactis et maioribus promissis effecerat, sciscitatus est ab eis utrum locum adibilem scirent, quo praedam posset capi. Quibus respondentibus se ultra altissimos montes, via praeruptissima, in profundis vallibus praedam permaximam scire, sed sine magno discrimine extrahi non posse, Robertus tale fertur dedisse responsum: "Eia, tutissimi vitae meae fautores, ita ne patiemini Guiscardum et vos ipsos a fame affici. Causa victus adquirendi dubia fortuna usque in periculo vitae temptanda est. Nam et temptantes saepe triumphaliter evasisse audivimus, neminem vero, qui fame interierit, laudari. Ite - nquit - nocturni praedones! Ebrietas Calabros minus vigiles esse permittit: nam et hunc diem celebrem habentes, ex more conviviis et potationibus studuerunt. Praecedite! Subsequar militibus armatis ". Sicque, lecto parato, cum iam collocatus esset, de nocte, nullo sciente, consurgens, vili veste et scarpis, quibus pro calceariis utuntur, ad similitudinem abeuntium sese aptans, illis medius iungitur. Sicque per totam noctem ignotus comes illis factus, nulli eorum verbum fecit. Nam neque excitare volebat, ne forte ita quis esset deprehenderetur; quia enim eiusdem gentis erant, non ex toto sese credebat illis. Porro, ubi ad locum praedae ventum est, quidquid ibi invenerunt ante se colligentes, ipse crebris saltibus et vibrante hastili, ut reditum accelerarent, socios hortabatur. Sed, antequam illucesceret, ii, quibus damnum illatum fuerat, sua ablata perpendentes, cum ducentis militibus, ut praedam excutiant, prosecuntur. At Guiscardus, insequentes approperare videns, et socios, ne praeda privari patiantur, sese ad invicem audacter cohortari audiens, ut audaciores redderet, iam quis esset aperuit. Guiscardus inquit: " Adsum particeps laboris vestri! Sine me nil periculi patiemini. Forti animo estote, et insurgamus hostibus! Nam Deo, fortuna prosperante, facile praevalebimus!" Hoc dixit; et hostibus cum maximo furore occurrens, dum certat, multos perimit, plures capit, reliquos fugat, victor efficitur. Sicque, triumphalibus spoliis captis, de peditibus suis equites fecit; denique iam securus, captivos secum ducens, praecedit, paucis, qui praedam post se ducant, relictis. Milites vero sui, cum iam lux esset et eos ita armatos usque castrum adventare cognoscerent, hostes suspicati, dominum suum, ubi esset nescientes, per totum castrum clamore requirunt. Non invenientes, turbantur; audacter tamen castro prosilientes, illis, quo hostes suspicabantur, occurrere accelerant. Porro Guiscardus equum, in quo sedebat, calcaribus urgens, alta voce Guiscardum ingeminando accurrit. Sicque, agnitus ab illis, de praesentia sua et de felicitate fortunae omnes hilares reddit. Redarguitur tamen plurimum ab ipsis, quod talia praesumpserit, et ne ulterius praesumat, admonetur, ne forte fortuna, quae nunc arrisit, postmodum, si temptetur, in peius cedat. Sic castrum praeda et redemptione captivorum ditans, Calabros crebris incursionibus plurimum lacessivit.

XVII.- Qualiter vero Petrum de Tira, qui apud Bisinianum morabatur, acceperit, silentio praetereundum non est. Erat quippe idem Petrus ditissimus civis bisinianensis, sed et, consilio et virtute caeteris perpollens, omnibus principabatur. Soliti autem erant multotiens convenire hic et Robertus Guiscardus, quasi ad placitum, de pluribus controversiis, quae inter suos eveniebant. Porro Guiscardus, cum sciret eum maxima pecunia abundare et prae caeteris castro dominari, coepit animo tractare, qualiter posset castrum obtinere et pecuniam, quam possidebat, abstrahere. Quod secum diu revolvens, tandem, consilio cum suis habito, quadam die, nullo foedere interposito, extra castrum Bisinianense, in campo, in quo colloqui consueverant, cum convenissent, Guiscardus, videns maximam multitudinem cum Petro venisse, nuntio praemisso, mandat, se illi multitudini intermisceri nolle, ne forte inter ipsos tumultus ex aliqua re fieret: sed, longius promotis utriusque partis sociis, ipsi duo in medium collocuturi convenerunt. Praedixerat tamen suis quid facere disponebat, ut, cum necesse foret, sibi citius auxilium praeberent. Assentiente itaque Petro his quae a Guiscardo mandata sunt, sibi minus prospiciens, sociis a longe dimissis, ipse medio loco Guiscardo obvianti accelerat. Considerantes igitur et diu sibi ad invicem colloquentes, cum iam discessuri assurgerent, Guiscardus, enormitate et mole corporis illius inspecta, viribus suis minus diffidens - erat enim in omnibus praesumptuosissimus et magnarum rerum audacissimus attemptator - Petrum per medium corripiens, collo suppositum versus suos asportare coepit. Accurrentibus itaque utriusque sociis, Bisinianensibus, ut Petrum eruerent, Normannis vero, ut dominum suum iuvarent, Guiscardus Petrum, enerviter reluctantem, interdum portando, interdum volutando, interdum trahendo, usque ad suos perduxit Calabrenses vero, de Petro iam desperantes et pro ipso cum Normannis minime certare praenitentes, fugiendo sese in castrum Bisinianense recipiunt. Normanni vero, gaudentes quasi de triumpho, usque ad castrum Sancti Marci Petrum secum adducunt, ubi, aliquandiu in captione detentus, pecuniam mirabilem persolvens, seipsum a captione liberavit; sed, civibus non assentientibus, castrum minime reddere potuit. Tali calliditate et huic similibus Calabrenses de Guiscardo compertis, genus formidolosissimum, omnes ante eum tremebant: quippe cui neminem assimilari posse armis et ingenio, sed neque viribus, dicebant.

Tanta itaque pecunia Guiscardus accepta, suos, abundanter remunerando, in sui fidelitate roborat. Calabrensesque infestiores reddit, cotidiano impetu lacessens Bisinianenses et Cusentinos et Marturanenses et his adiacentem provinciam secum foedus inire coËgit, tali videlicet pacto, ut, castra sua retinentes, servitium tantummodo et tributa persolverent: et hoc sacramentis et obsidibus spoponderunt.

XVIII. -Humfredus igitur comes, Apuliam gloriosissime et laudabili pace gubernans, infirmitate praeventus - quod dolor est dicere! - mortuus est. Quod Guiscardus, qui tunc temporis apud Sanctum Marcum morabatur, audiens, versus Apuliam magno cum dolore animi approperare accelerat; susceptusque a patriae primatibus, omnium dominus et comes, in loco fratris, efficitur. Ordinatisque rebus suis et tota Apulia sibi in pace conciliata, quod primum in animo conceperat, minime oblivisci potuit. Sed, iam ampliori imperio dilatatus, et maioribus viribus, militum videlicet copia, auctus, ad quod coeperat peragendum, iterum intendit. Exercitu itaque commoto et his quae ad expeditionem necessaria erant [paratis], versus partes Calabriae aciem dirigit: pertransiensque Cusentinos fines et Marturanenses, iuxta calidas aquas super flumine, quod Lamita dicitur, biduo permansit, ut exercitum, itineris asperitate fatigatum, recrearet et terram citius exploraret. Indeque pertransiens usque ad castrum, quod Sckillacium dicitur, iuxta litus maris iter intendens, Regium usque pervenit, ubi, triduo situ loci inspecto, cum videret se cives urbis nec minis nec blandimentis inflectere posse, quibusdam negotiis versus Apuliam revocantibus, reditum parat. Redeunti Neocastrum et Maia et Canalea, pacem facientes, sese dederunt.

XIX.-Rogerius vero minor frater, quem adhuc domi iuvenilis aetas et amor parentum detinuerat, subsecutus, in Apuliam venit. De cuius adventu Guiscardus non minimum gavisus, honore, quo decebat, eum suscepit. Erat enim iuvenis pulcherrimus, procerae staturae, eleganti corpore, lingua facundissimus, consilio callidus, in ordinatione agendarum rerum providus, omnibus iocundus et affabilis, viribus fortis, militia ferox: quibus artibus brevi tempore omnem gratiam meruit. Quia vero factiosus erat et laudis, ut in tali aetate assolet, appetens, factiosos quosque sibi alligans, quaeque habere poterat, libenter et largissime illis impertiebatur.

Porro Guiscardus, fratris constantiam et militarem audaciam certius experiri volens, cum sexaginta tantum militibus plurima millia hostium debellaturum in Calabriam dirigit; qui, audacter pergens, in altiori cacumine montium Vibonentium castrametatus, tentoria fixit, ut, longe lateque visus, incolas circumquaque facilius deterreret. Quod cum compertum fuisset per omnes civitates et castra illius provinciae et totius vallis Salinarum, territi omnes, legatos, qui pacem postulent, mittunt: munera plurima dantes, fortissima castra enerviter reddunt in servitutem, iuramentis et obsidibus foederantur.

XX. -Sic, terra ad suam et fratris fidelitatem pro libito ordinata, plurimum pecuniae, quam acceperat, in Apuliam fratri per legatos misit, eventus suos, qualiter egerit, mandans. Ipse vero castrum, quod Nicefola dicitur, studiosissime turribus et propugnaculis firmans, armatis militibus munivit, omnibus, quae ad victum necessaria erant, sufficienter introductis.

Guiscardus vero, pecunia, quae sibi a fratre directa est, accepta, et strenuitate eius agnita, plurimum gavisus est, eiusque colloquium desiderans, ut ad se venire acceleret, mandat. Ille, sex tantummodo militibus acceptis et reliquis ad tuendum castrum, quod fecerat, et provinciam premendam, ne fraudem praesumeret, relictis, in Apuliam ad fratrem venit. A quo, cum decenter fuisset susceptus, eventus suos alternatim conferentes, mutua collocutione laetati sunt.

XXI. - Sicque cum fratre moratus est, donec communi consilio, paratis his, quae ad expeditionem necessaria erant, maxima manu equitum et peditum iuga montium Calabriae transcendentes, versus Regium incedunt. At cum in vallem Salinarum ventum est, Guiscardus, audiens Reginenses omnia circumquaque, quae ad victum necessaria erant, secum infra urbem clausisse et nihil relictum, quod exercitui congruum foret, providens ne obsidenda urbe famis angustia exercitum propelleret, Rogerium fratrem cum trecentis militibus versus castrum, quod Geracium dicitur, in praedam dirigit, summopere admonens ut, quidquid ad victus necessaria rapere posset, apud Regium exercitui deferret. Ipse, recto itinere gradiens, urbem obsidere accelerat.

XXII.-Rogerius vero, studens ad gratiam fratris et totius exercitus, quod sibi iniunctum erat, peragere, altissimos colles cum profundissimis vallibus perlustrans, ut fidelis et studiosa apes, onustissimus ad exercitum cum maxima praeda rediit: iamque pene deficientes omnes abundantia recreavit. Guiscardus vero, videns se versus civitatem minus proficere et exercitum hiemis asperitate tardari, obsessionem solvens, discensionibusque omnibus datis, ipse apud Maiam, hiemandi gratia, cum paucis secessit.

XXIII.-Rogerius itaque, cum quod militibus suis largiretur minus abundaret, et ipsi sibi in exigendo importuniores essent, a fratre expetit. Ille vero, pravorum consilio usus versus eum, cum caeteris largus esset, illi strictior quam oportebat esse coepit. Videbat denique, propter strenuitatem quam habebat, militiam iuvenum totius Apuliae ei, potius quam sibi, adhaerere: unde, et ne contra se insolesceret metuebat, et, ut paucis contentus secum moraretur, penuria cogere volebat. Porro ille, ut magni animi erat, sciens se sic a fratre tractari, ut degenerem vel indignum, qui, gradatim ad alta, ut ille fecerat, et iam ipse, fortuna sibi favente, scanderet, irato animo a fratre recedens, in Apuliam se contulit.

XXIV.- Quod audiens frater suus Guillelmus, comes videlicet totius Principatus, legatos mittens, ut ad se veniat, invitat: quae habet simul accipiat, nihil se, exceptis uxore et liberis, ab illo proprium habere velle repromittens. Veniens itaque, honore, quo decebat, susceptus est. Aliquandiu cum ipso commoratus, tandem castrum, quod Scalea dicitur, ab ipso accepit; propter quod multas incursiones versus Guiscardum faciens, circumquaque lacessivit. Quod cum Guiscardo relatum fuisset, exercitu commoto, idem castrum obsessum vadit, et oliveta et vineas, quae urbi contigua erant, vastat. Guillelmus autem, milites eius crebris congressibus et hastili robore militariter deiciens, numero minuebat. Ille vero, cernens se versus urbem minus proficere et numerum suorum cotidie magis deficere, ne maiori damno gravaretur, consilio habito, a loco recessit.

XXV.-Non multo post, per internuntios pace ad tempus inter ipsos facta, invitatus a fratre, Rogerius cum sexaginta militibus fidis sibi servitum vadit, ubi quidem plurimum  penuriarum passus est, sed latrocinio armigerorum suorum in multis sustentabatur. Quo quidem ad eius ignominiam non dicimus, sed, ipso itaque praecipiente, adhuc viliora et reprehensibiliora de ipso scripturi sumus, ut pluribus patescat quam laboriose et cum quanta angustia a profunda paupertate ad summum culmen divitiarum vel honoris attigerit. Habebat siquidem armigerum quendam, Blettinam nomine, coram quo nil tuebatur, ad quod furandum intendebat. Hic ipse penuriosus adhuc iuvenis, postmodum ditissimus futurus comes, cum esset cupiens quosdam equos, quos apud Melfam in cuiusdam domo viderat, ad hoc persuasit, ut, secum vadens, nocturno furto exstractos, abduceret.

XXVI.-Curriculo itaque mensium duorum fratris servitium studiose peragens, cum ab ipso nil inter se et omnes suos, causa remunerationis, excepto uno tantum equo, accepisset, quamvis non legerat, tamen quasi naturaliter sciens illud Sallustianum proverbium: Frustra niti et ad extremum nihil, nisi odium fatigando quaerere, cum demum ad extrema dementia est, quod bene servienti fortuna necessaria est, sibi vero eam minus bene favere, cum fratre pluribus verbis altercatus, foedere, quod inter se ad tempus habebant, reddito, Scaleam reversus est, statimque in eodem vespere apud castrum, quod Narencium dicitur, milites suos castra Guiscardi praedatum mittens, provinciam spoliavit. At dum illos, quos praedaturi miserat, apud Scaleam praestolatur, Bervenis quidam, a Melfa veniens, nuntiat melfetanos mercatores, onustos pretiosis opibus, a Melfa versus Melfam haud procul a castro transire. Quo audito, non minimum gavisus, equum insiliens, inter Gisualdum et Carbonariam, cum tredecim tantum militibus, mercatoribus occurrit; captosque Scaleam deduxit; omniaque, quae secum habebant, diripiens, ipsos etiam redimere fecit. Hac pecunia roboratus - largus distributor-centum sibi milites allegavit, quibus, totam Apuliam crebris et diversis incursionibus dilacerans, Guiscardum in tantum sollicitum reddebat, ut, adcquirendae Calabriae oblitus, iam quod acquisierat pene amitteret.

XXVII.-Anno MLVIII clades permaxima et flagellum irae Dei, ut credimus, peccatis exigentibus, divinitus immissum, totam Calabriae provinciam, curriculo trium mensium, martii videlicet, aprilis et maii, in tantum attrivit, ut, trino morbo mortem sibi imminere cernentes, cum unum ad vitae periculum sufficere posset, vix aliquid quodvis horum, nedum tria simul furiosissime detonantia pericula, se evadere posse existimarent. Nam una ex parte gladius a Normannis, vix alicui parcens, desaeviebat; ex alia vero fames, viribus exhaustis, perlanguida aestuabat; tertia vero pugna mortalitatis, horribiliter defluens, vix aliquem intactum permittens evadere, ut in arenti arundineto laxis habenis furens incendium, percurrebat. Pecunias habentes, quid emerent non habentes, atque ipsos liberos, ex ingenuitate plorantes, vili pretio in servitium venundantes, dum, ubi illud ad victus utilitatem expenderetur, non inveniebant, ad augmentum doloris sui propter amissionem, incassa venditione liberorum, quasi quarta calamitate cruciabantur. Recentis carnis absque pane comestio, dyssenteriam faciens, multos deiciebat, quosdam autem spleniticos faciebat. Quadragesimae sanctam observantiam, a sanctis et religiosis patribus catholice contractam, angustia dissolvit, in tantum ut, non solum lactis vel casei verum etiam carnis comestione, reliquis temporibus concessa, etiam ab ipsis, qui alicuius honestatis antea videbantur, violaretur. Sic herbarum virentia olera, quibus pulmentaria fieri solent, terrae sterilitas substraxerat; ubi vero inveniebantur, quadam pruina vitiati aËris decocta, plus obesse quam prodesse, degustata, videbantur. Fluvialibus carectis et quarundam arborum corticibus cum castaneis et quercinis sive ilicinis nucibus, quas glandes dicimus, porcis substractis, et mola post exsiccationem tritis, panes facere, modico milii admixto, tentabant. Crudae radices, cum solo sale degustatae, ventris tumorem cum pallore vultus excitantes, vitalia intercludebant. Matres pietatis affectu ab ipso liberorum ore cibum rapere, potius quam administrare, impudenti violentia satagebant. Sic trino flagello usque ad novas fruges attriti sunt. Sed, novis frugibus supervenientibus, fames quidem propulsa est, gladius vero mortalitatis acutior factus est. Nam corpora, famis penuria vacuata et cibo insueta, quanto abundantiori cibo contra usum intemperanter reficiebantur, tanto citius periclitabantur.

XXVIII.- Calabrenses denique, genus semper perfidissimum, cum viderent, fratribus inter se dissidentibus, sese a nemine visitari, coeperunt iugum Normannorum a se excutere et servitium, quod iuraverant, vel tributum minime persolvere. Unde et simulatione fidelitatis traditione composita, castrum Neocastrense accipientes, sexaginta Normannos, qui ad tuendum ibi castrum relicti erant, una die peremerunt.

XXIX. - Quod cum Guiscardo renuntiatum esset, videns se Calabriam perdere et Apuliam totam turbari, fratrem per legatos accersiens, pacem cum ipso fecit, concedens ei medietatem totius Calabriae a iugo montis Nichifoli et montis Sckillacii, quod acquisitum erat, vel quousque Regium essent acquisituri.

XXX. - Post haec Robertus Guiscardus, uxorem habens suae gentis honeatam et praeclari generis natam, Alberadam nomine, ex qua habebat filium nomine Marcum, quem alio nomine dicebant Boamundum, consanguinitate adnumerata, canonicis sanctionibus contrarius esse nolens, coniugium solvit; filiamque Gaimari, Salernitani principis, Sigelgaytam nomine, sibi in matrimonium copulavit.

XXXI.-Anno ab incarnatione Domini MLVIII, hanc apud Salernum desponsatam, antequam convenirent, Rogerio fratri procurandam committens, ipse, ut Gisulfi, fratris puellae, votum ageret, duo castra, quae Guillelmus, frater suus, comes Principatus, in haereditate illius firmaverat, quibus ipse tamen plurimum infestus erat, dirutum vadit. Inde Melfam regressus, solemnes nuptias celebravit.

XXXII.- Quibus expletis, Rogerius, Guillelmo fratri cum gratiarum actione Scaleam rediens, rogatus a Guiscardo, in Calabriam venit. Castrumque Melitense, a fratre sibi haereditaliter deliberatum, habens, rebelles Calabros circumquaque impugnare coepit. Quadam vero die, cum Oppidum castrum oppugnaret, episcopus Cassanensis et Giracii praesopus, quem nos praepositum dicimus, maximo exercitu concitato, castrum, quod Sancti Martini dicitur, in valle Salinarum positum, oppugnatum vadunt, anno Dominicae incarnationis MLVIIII. Quod cum Rogerio nuntiatum fuisset, ab obsesso recedens, citato cursu, ubi eos esse audivit, advolat. Impetu facto, certamen iniit, omnesque quasi circumagens, vix unum evadere permisit: de quorum spoliis et equis et armis omnes suos abundantes fecit. Quamobrem Calabria, etsi non ex toto oboediens, tamen a vicinitate eius tremula, minus eum prior irritare praesumebat.

XXXIII. - Robertus igitur Guiscardus, rogatus a fratre suo, Capitanatae comite, Gaufredo, ut contra sibi reluctantes auxilium laturus in terram, quae Tetium dicitur, quam, ut suos fines dilataret, debellare coeperat, veniret, in fratris sui Rogerii strenuitate plurimum fidens, ut ad se, secum illuc iturus, quam citissime veniat, invitat. Ille autem, invitatione suscepta et necessitate fratris sui Gaufredi cognita, quamvis suis utilitatibus disponendis occupatus esset, tamen, quia semper sibi mos fuit amicorum utilitatibus, ut suis, subvenire, accuratissime versus fratrem auxilium accelerat. Sicque, exercitu commoto, utrique, in auxilium fratris aciem dirigentes, Guillimacum castrum oppugnantes capiunt. Galterium, qui castro principabatur, captivum ducentes in Apuliam, oculos effodiunt, ne si, oculos habens in posterum, a captione quando liberaretur, fratri iterum molestus fieret. Hic sororem quandam habebat, quae cum ipso in captione abducta est. Quae etiam tantae pulchritudinis fuisse testatur, ut, si aliquando ad mare balneatum venisset, vel causa experientiae in aliquo piscoso flumine crura deponeret, pisces, albedine eius delectati, adnatabant, ut etiam manu capi possent.

XXXIV. - Tunc comes Gaufredus, Guillimacum castrum adiutorio fratris adeptus, totam Teatinam provinciam fortiter debellare coepit. Robertus vero Guiscardus cum Rogerio fratre in Calabriam secessit; ubi ad utilitatem suam et fratris plurima disponens, et usque Regium praedatum vadens, Rogerio in Calabria remanente, ipse in Apuliam hiematurus regressus est.

Hieme vero transita, magno desiderio Regium adipiscendi ardens, commeatu et reliquis, quae necessaria erant, magno studio praeparatis, plurimumque exercitum anno Dominicae incarnationis MLIX congregans, Calabriam venit; fratremque secum accipiens, tempore quo messes colligi incipiebant, Regium praeoccupans obsedit. Porro, illis quasi pro vita tuenda sese fortiter defendentibus, utrique fratres, certatim suos cohortantes, ad oppugnationem castri excitant: unde, cum hostes interdum prosiliunt, multa militariter ab ipsis perpetrata sunt. Nam Rogerius, ne, alios ad militiam arrigens, ipse refugere diceretur, in omni congressu sese sociis praeponens, quendam fortissimum et enormi corpore virum, exercitui Normannorum multis contumeliis exprobrantem, quem omnes quasi gigantem exhorrebant, impetu factu, hastili robore deiciens, interfecit. Hoc itaque taliter interfecto, reliqui, qui intra castrum erant, territi, cum viderent machinamenta ad urbem capiendam parata, eamque usque perduci, viribus suis diffidentes, pactione facta, ut duobus, qui caeteris principari videbantur, cum omnibus suis abire liceret, caeteri omnes, urbe reddita, ditioni Normannorum se subdiderunt. Abeuntes vero sese in castro, quod Sckillacium dicitur, receperunt.

XXXV.- Igitur Robertus Guiscardus, accepta urbe, diuturni desiderii sui compos effectus, cum triumphali gloria dux efficitur. Magnasque gratias cum meritorum recompensatione fratri et reliquo exercitui, quorum auxilio tanti culmen honoris attigerat, referens, fratrem cum exercitu per urbes et castra totius provinciae, ut suo imperio subdantur, dirigit, ipse interim a labore se apud Regium recreans.

XXXVI.- Rogerius vero, huius artis non ignarus, sapienter exercitum ducens, brevi spatio temporis, nunc minis terrendo, nunc blandimentis mulcendo, undecim famosissima castra lucratus est, in tantum ut iam in tota Calabria nec unum castrum reluctari praesumeret, escepto solo Sckillacio, quod illi tenebant, qui a Regio exierant.

XXXVII. - Quod Rogerius obsidens, cum videret celeriter non posse capi, exercitum vero suum laboris taedio affici, castellum quoddam ante portam firmavit militibus, qui Sckillacium sollicitarent, et his, quae militibus necessaria erant, muniens, exercitum ab expeditione solvit. Porro illi, qui a Regio Sckillacium ingressi fuerant, cum viderent se ab illis nimium infestari, quos Rogerius in novo castello ad hoc posuerat, nec diu ferre posse, de nocte navem ingressi, Costantinopolim aufugiunt. Sckillacenses vero, Rogerio arcessito, pacem anno Domini MLIX facientes, castrum reddunt. Sicque tota Calabria, in cospectu Guiscardi ducis et Rogerii fratris sui sedata, siluit.

XXXVIII.- Sed, ne aliquis existimet illos, qui in Apuliam cum aliis fratribus non venerunt, minoris valentiae a reliquis fratribus fuisse, et ideo in Normannia remansisse, de Serlone pauca dicenda sunt. Hic denique, cum in Normannia inter militia laudabiliores appretiaretur, a quodam potente iniuriam passus, dum vindicare studet, illum interficit. Unde iram Roberti comitis, filii Riccardi secundi, patris vero famosissimi regis Anglorum Willelmi, ferre non valens, in Britanniam declinavit. Ubi aliquandiu commoratus, omnium gratiam strenuitate sua obtinuit; perque legatos pacem a comite Roberto expetens, nec obtinens, multis incursionibus Normanniam lacessivit.

XXXIX. - Et cum quodam tempore idem comes Robertus in confini Franciae et Normanniae castrum, quod Teulerias dicitur, obsedisset, miles quidam francigena, a castro de die in diem exiens et singulare certamen ab exercitu Normannorum expetens, multos prosternebat. Comes vero, damnum suorum timens, omnibus interdixerat ne aliquis illi obviaret; sic suis excusationem tribuens, ut, cum quod periculosum erat, refugerent, non hoc iam timori sed principis interdictioni ascriberent. Quod cum Serloni in Britannia, ubi tunc temporis morabatur, relatum fuisset, ignominiam populi sui non ferens, duobus tantum armigeris comitatus, Teulerias venit: summo diluculo ante portam singulare certamen offerens, de equo hasta innixus expectat. Porro ille, qui alios deicere solitus erat, indignatus, cum maximo furore splendidus in armis, frementi equo advolat: quis sit, requirit, ut a loco recedat, vitam tuendo hortatur. Illo nomen revelante, sed a loco recedere nolente, dum fortiter congreditur, aliorum prostrator forti hastili prosternitur. Serlo, pluribus utriusque partis aspicientibus, non tamen quis esset scientibus, victor ad gloriam Normannorum efficitur. Sicque caput abscissum, lanceae superponens, per medium castrorum, suae gentis nulli verbum faciens, in Britanniam redire accelerat. Comes ergo legatum mittens, quisnam sit perscrutari iubet, et ut ad se veniat praecipit. Sed, cum renuntiatum fuisset hunc Serlonem, filium Tancredi, esse et a Britannia, causa imperium a populo suo propellendi, venisse, se autem iram principis, quia offensus erat, declinare, et patria, quamvis penuriosum, libenter donec principis ira sedetur, dum ipse iusserit, exulare, comes, pietate motus, et tanto viro ulterius carere nolens, ad se iubet accersiri. Venienti occurrit, gratiam suam indulget, osculo secure reddit; quae habita amiserat restituit; uxori, cui plures possessiones competebant, auget; inter sibi familiariores retinet.

XL-De Tancredo vero, tantorum filiorum patre, aliquid memoria dignum dicere haud absurdum est. Tempore quippe iuventutis suae, militaribus exercitiis deditus, diversarum regionum et principum curias perlustrans, multa strenue, laudis avidus, agendo, cum ipsa laude etiam plurima lucratus est. Cum autem esset in familia comitis Normannorum, Riccardi secundi,- quartus a Rodlo duce fuit - quadam die idem princeps, venatum pergens, - tali enim exercitio, ut mos est divitibus, non minimum delectabatur - aprum mirae enormitatis, quem singlare dicunt, movit. Erat autem sibi mos, sicut et pluribus aliis potentibus est, ut venationem, quam ipse, moveret, nullus, praeter ipsum, occidere praesumeret. Porro, canibus aprum velocius insequentibus, cum comes prae opaca densitate spinosi saltus tardius insequeretur, canibus infestioribus, aper timens a cauda lacerari, rupe quadam inventa, ipsa pro muro a cauda utitur et dentosum caput ad se tuendum canibus offert. Sicque, canibus venatoris auxilio destitutis, cum iam aper de ipsis spumante dente multas strages faceret, casu Tancredus supervenit, visaque strage molossorum, quamvis morem principis non ignoraret, tamen succurrendum canibus accelerat. Aper vero, ipso viso, canibus spretis, firmo impetu super eum irruit. Sed Tancredus, cum esset fortis viribus, audaci ense illum suscipiens, non quidem ictu feriendo, sed acuto mucrone per durissimam frontem usque ad praecordia impingendo, capulum fronti adiunxit, nihilo ex longissimo ense praeter capulum extra corpus apri remanente. Sicque deiecto, ensem in fronte relinquens, ipse, ne a comite hoc fecisse deprehenderetur, longius avulsus est.

Comes vero, inveniens aprum mortuum, miratus, utrum vulnus aliquod habeat socios lustrare iubet; deprehensoque ense adhuc in fronte fixo, impulsum miratur; cuius ensis sit, requirit; ne se huius facti actor celet, ita condonatur. At, cum a Tancredo factum depraehensum fuisset, a comite et caeteris omnibus plurima laude extollitur: et, cum antea in pretio fuerit, maiori deinceps habitus est. Denum in curia comitis, decem milites sub se habens, servivit. Nunc vero, qui non quidem omnia, quae memoranda forent, sed pauca i quae fama didicimus, ab ipsis fratribus in Apulia, vel circa Calabriam facta, quamvis rustico stilo exaravimus, ad ea quae apud incredulam Siciliam gesta sunt, qualiterve diu rebellis subiugata sit, intentionem vertamus, ita tamen ut, cum opportunitas experierit, illa quae postea in Apulia, vel Roma, sive Graecia facta sunt, suo loco oblivione non praetereantur.

Primi Libri Finis

Summarium Capitum quae Secundo Libro continentur.

CAPUT PRIMUM. Comes Rogerius primum Siciliam intrat.

            "           SECUNDUM. Dux Robertus Regium et totam Calabriam procurandam delegat; ipse in Apuliam vadit.

            "           TERTIUM. Betumen, admiraldus Siciliae, a suis expulsus, apud Regium ad comitem venit.

            "           QUARTUM. Consilio Betumenis comes Rogerius in Siciliam iterum vadit.

            "           QUINTUM. Comes Rogerius cum Messanensibus proeliatur.

            "           SEXTUM. Mare turbatum sedari comes Rogerius voto obtinet.

            "           SEPTIMUM. Quod praeda, super paganos accepta, Deo in sacrificium ingrata non sit.

            "           OCTAVUM. Panormitani, ut nostris transire volentibus prohibeant, Farum navigio veniunt

            "           NONUM. Nostri, transitum sibi turbari videntes, adiutorem implorant.

            "           DECIMUM. Comes, nescientibus hostibus, de nocte transiens, Messanam accepit.

            "           DECIMUM PRIMUM. Sarracenus quidam sororem fugiendo deficientem interfecit.

            "           DECIMUM SECUNDUM. Panormitani, se elusos cognoscentes, recedunt, et dux liber transit.

            "           DECIMUM TERTIUM. Dux et comes, Messanam pro libito suo ordinantes, Ramectam obsessum vadunt.

            "           DECIMUM QUARTUM. Christiani de valle Deminae comiti et duci munera offerunt.

            "           DECIMUM QUINTUM. Dux et comes Certurbium oppugnant.

            "           DECIMUM SEXTUM. Nostri a planicie Paternionis super fluvium Guedetam castrametati sunt.

            "           DECIMUM SEPTIMUM. A nostris cum Sarracenis bellum conficitur.

"           DECIMUM OCTAVUM. Propter vicinam hiemem expeditio solvitur, et Christiani Traynam dedunt.

            "           DECIMUM NONUM. Comes Rogerius uxorem ducit.

            "           VICESIMUM. Comes, nuptiis celebratis,  in Siciliam vadit.

            "           VICESIMUM PRIMUM. Comes a duce irato animo recedit.

            "           VICESIMUM SECUNDUM. Betumen in Sicilia occiditur.

"           VICESIMUM TERTIUM. Dux fratrem comitem apud Miletum obsessum vadit.

CAPUT VICESIMUM QUARTUM. Comes Geracium traditione capit; et dux apud Geracium capitur.  

"           VICESIMUM QUINTUM. A militibus ducis comes, ut fratri succurrat, invitatur.

            "           VICESIMUM SEXTUM. Comes, Geracium obsidens, ducem a captione liberat.

"           VICESIMUM SEPTIMUM. Castro, quod dux apud Melitum firmaverat, a militibus comitis capto, ducissa Tropeam aufugit.

            "           VICESIMUM OCTAVUM. Dux comiti Calabriam partit.

            "           VICESIMUM NONUM. Graeci apud Traynam comiti fraudem machinantur.

            "           TRIGESIMUM. Comes, a Sarracenis captus, se ipsum ense liberat.

            "           TRIGESIMUM PRIMUM. Comes in Calabriam vadit.

            "           TRIGESIMUM SECUNDUM. Comes cum Arabicis Castri-Iohannis proeliatur.

            "           TRIGESIMUM TERTIUM. Bellum Cerami, ubi sanctus Georgius apparuit.

            "           TRIGESIMUM QUARTUM. Pisani comitem, ut Panormum obsessum vadat, invitant.

"           TRIGESIMUM QUINTUM. Milites Comitis, hostibus territis, Turonem, qui postea Guarzonis dictus est, ascendunt.

            "           TRIGESIMUM SEXTUM. Nostri a tarantis vexantur.

            "           TRIGESIMUM SEPTIMUM. Ayellum a duce oppugnatur.

            "           TRIGESIMUM OCTAVUM. Castrum apud Petreleium fit.

            "           TRIGESIMUM NONUM. Dux Montempilosum obsidet.

            "           QUADRAGESIMUM. Dux Barum obsidet.

            "           QUADRAGESIMUM PRIMUM. Comes Rogerius cum Sarracenis proeliatur.

            "           QUADRAGESIMUM SECUNDUM. Columbae Panormi suos victos nuntiant.

"           QUADRAGESIMUM TERTIUM.     Dux auxilio comitis Rogerii Barum capit.

"           QUADRAGESIMUM QUARTUM. Stilum duci reconciliatur.

"           QUADRAGESIMUM QUINTUM.    Panormus capitur.

            "           QUADRAGESIMUM SEXTUM.      Serlo occiditur.

Incipit liber secundus.

Si quaeritur quod, Calabria vel Apulia, iam ex parte non autem ex toto, -quantum ad ea quae in eis facta sunt- descriptis, apud Siciliam describentes transeamus, iterum, quasi digressionem facientes, ad eundem stilum reducturi, sciendum est quod unaquaeque res describenda suum locum, quantum ad tempus quo facta est, exigit, ut rationis series recto tramite testatur, ut quae priora facta sunt, praecedant, quae vero posteriora subsequendo describantur.

Comes enim Rogerius, cum primum Siciliam debellaturus egressus est, quae apud Calabriam habebat, non deseruit; sed, cum opportunitas exigebat, exercitu in Siciliam interim dimisso, ipse ad sua negotia disponenda redibat. Multotiens etiam duci fratri auxilium laturus, vel certe in maioribus et dubiis rebus consilium daturus, ut strenuus miles et vir magni consilii, in Apuliam usque transibat.

I. -Elegantissimus igitur iuvenis comes Calabriae, Rogerius, cum apud Regium cum fratre duce, tota Calabria debellata, moraretur, Siciliam incredulam audiens, et brevissimo mari interposito ex proximo intuens, ut semper dominationis avidus erat, ambitione adipiscendi eam captus est, duo sibi proficua reputans, animae scilicet et corporis, si terram, idolis deditam, ad cultum divinum revocaret, et fructus vel redditus terrae, quos gens Deo ingrata sibi usurpaverat, ipse, in Dei servitio dispensaturus, temporaliter possideret.

Haec secum animo revolvens, eorum, ad quae animum intendebat, non tardus executor, cum sexaginta tantum militibus, periculosissimo quamvis brevi pelago inter Scillam et Caribdim navaliter sese committens, Siciliam explorat et gentis suae militiam tentatum transmeando vadit.

Est portui, quo applicuerunt, populosa civitas proxima, quae, a messe vocabulum trahens, -eo quod totius regionis messes, quantum Romanis in tributum antiquitus persolvebatur, illuc congregari solebat-Messana vocata est. Huius urbis cives, quorum plurima multitudo erat, hostes suos fines pervasisse cognoscentes, plurimum indignati, maxime quod paucos numero videbant, urbis portas maximo impetu prosilientes, ipsos occupatum vadunt. Porro comes, ut semper astutissimus et militia callens, primo timore simulato, cum eos longius ab urbe seduxisset, impetu facto, acerrime super eos irruens, in fugam vertit. Sicque extremos quosque cedendo, usque in portam civitatis longo reditu fugientibus, visu odibili comminator, reduxit. Spoliis itaque et equis illorum quos deiecerat acceptis, naves suas ingressus, Regium remeat, ad ducem fratrem suum.

II. -Dux deinde Robertus cum comite Rogerio fratre suo in Apuliam hiematurus reversus est: ubi, quia iam aliquantulum temporis transierat, ex quo abinde recesserat, res suas quasi ab omnibus esse laesas et minus ordinatas inveniens, tota hieme consilio prudentiae suae resarciens, ad integrum reparavit. Apuliensesque principes, de novo ducatu accepto sibi congaudentes, pluribus donans, de expeditione versus Siciliam in proxima futura aestate facienda permonuit.

III.-Rogerius vero comes, duce relicto in Apulia, Regium in prima septimana ante quadragesimam remeavit, ad quem Betumen, admiraldus Siciliae, a Belcamedo, quodam principe, proelio fugatus, eo quod maritum sororis suae, honestum suae gentis iuvenem, vocabulo Benneclerum occiderat, apud Regium profugus, venit, comitem versus impugnationem Siciliae multis exhortationibus excitans.

IV. -De cuius adventu comes non minimum gavisus, eum honorifice suscepit, eiusque consilio, necdum hieme transacta, hebdomada videlicet proxima ante quadragesimam, cum centum sexaginta militibus, ipsum Betumen secum, eo quod patriam sciebat, ducens, Farumque ad Clibanum tegularum transiens, Siciliam invadit. Dumque, Betumene, qui ad se transfugerat, ductore, versus Melacium praedatum iturus, de nocte, haud longe a civitate Messanae transiret, obvium habuit quendam sarracenum, militia inter suos nominatissimum, fratrem scilicet Bennecleri, pro cuius occasione Betumen a Sicilia eiectus fuerat. Hic nempe, cum in praecedenti vespere persensisset comitem armata manu Siciliam intrasse, militia sua plus necessario praesumens, a Messana progressus nocturnus hostis, ut sibi aliquod militare nomen in damno hostium acquireret, tentatum ibat. Comes vero Rogerius, inermis, excepto clypeo solo et ense quo accinctus erat - armiger namque cum armis subsequebatur - socios praecedebat, oculos intentissime circumquaque ducens. Dumque illum adventantem sub pallore lunae deprehendisset, perlongum ducens ab armigero arma recipere, ne forte, si etiam ille sub umbra viseret, aufugeret, impetu facto, solo ense super eum irruens, unoque ictu medium corripiens, secavit: de corpore, duabus partibus factis, equumque et spolia cuidam suorum dedit. Inde Melacium et Ramectam usque pertransiens, plurimum praedae accepto, ad tres lacus iuxta Farum, qui Praroli dicuntur, hospitaturus rediit ; in crastinum ad ultimas aquas usque progrediens, praedam, quam acceperat, Regium deferendam navibus posuit.

V.- Porro Messanenses putantes, quibusdam iam naves ingressis, se illos quasi semipartitos facilius posse occupare, equitatu et peditatu, omnes ab urbe egressi, invadere vadunt. Verum, quia ventus contrarius erat, nullus armatorum naves intraverat. Comes vero, cognoscens eos versus se adventare, Serlonem, nepotem suum, videlicet Serlonis fratris sui filium, cuius superius in fine primi Libri mentionem fecimus, ne si fugere, sicut et fecerunt, vellent, liberius possent, sic praemissum, ipse velocius subsecutus dum fugere nituntur, ita intercepit, ut vix ex tanta multitudine unus evaserit.

VI.- Messanensibus suorum funera flentibus, comes penes civitatem transiens, in insula Sancti Iacynti, haud longe ab urbe hospitatum vadit; summoque diluculo Messanam, quasi viribus exhaustam, oppugnare vadit. Sed Messanensibus, quamvis paucis, qui adhuc supererant, cum ipsis mulieribus armatis turres et pro pugnacula seseque certatim ut pro vita defendentibus, comes, ne Sicilia, tali facto excitata, super eum irruat, ad tentoria sua rediens, de transitu versus Regium tractare coepit. Mare vero turbatum cum periculosum transitum obstentaret, comes, sapienti usus consilio, totam praedam, quam ceperat, sancto Andronio, ad ecclesiam suam reaedificandam, iuxta Regium dandam proposuerat: destructa quippe erat noviter. Sicque meritis eiusdem Sancti, ut credimus, aura prospere flante, mare sedatum sese transmeabile praebens, impune transire permisit.

VII. -Ne videatur hoc factum, quod praedam Deo obtulerunt, contrarium canonicis sanctionibus, propter illud quod dicitur: Qui immolat victimam ex rapina vel ex substantia pauperis, quasi qui victimat filium in cospectu patris, cum hoc potissimum accipiendum sit  dictum de substantia pauperum Christi, de quibus et alibi dictum est: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est Regnum coelorum, non esse absurdum scimus, qui Deum nec ore nec corde confitentur. Sed quod aufertur, Deo offerre haud absurdum videtur, nam acceptis ingratis utuntur, a quibus ipse largitor non recognoscitur.

VIII. - Comes igitur Rogerius, toto mense martio et aprili per Calabriam utilitates prudenter ordinans, navibus et reliquis necessariis commeatibus expeditionem iterum versus Siciliam certatim parat. Maio itaque intrante, dux, ab Apulia cum maximo equitatu Regium veniens, etiam navalem exercitum per mare venire fecit. Belcamet vero, admiraldus Siciliae, audiens expeditionem versus Siciliam apparari, naves, quas cattos  appellant, quae hostium transitum impediant, a Panormo in Farum mittens, per aliquot dies hostes transire impediunt. Nam, quamvis noster navalis exercitus plurimus esset, eorum tamen amplior et fortioribus navibus abundantior erat. Nostri denique tantummodo germundos et galeas, Sicilienses vero cattos et golafros, sed et dromundos et diversae fabricae naves habebant.

IX. -Dux ita sibi transitum turbari videns, cum frate comite et sapientibus exercitus, accepto consilio, divinum invocat auxilium. Exercitui, ut sacerdotibus confiteantur et, poenitentia suscepta, omnes communicent, indicit; ipse cum fratre, si terra divino auxilio illis tribuatur, sese deinceps Deo devotiores futuros voto promittunt, certa fide in mente retinentes quod scriptum est: In omnibus negotiis tuis Deus adiutorem tibi assume, et habebis prosperos effectus. Et quia non est consilium contra Dominum, et quod nulla proficiendi difficultas est, ubi Spiritus Sanctus cooperator adest, in omnibus, quae facere disponebant, Deum ordinatorem et fortiorem gubernatorem lacrimabili compunctione cordis implorant.

X.- Comes itaque Rogerius, videns hostes ex altera ripa contra suum exercitum adiacere et nusquam promoveri, ad callida argumenta, ut solitus erat, ac si legisset: Quid refert? Armis contingat palma dolisve, convertitur, consiliumque duci dedit: ut, ibidem cum exercitu remanens, sese hostibus ostentaret; ipse interim, cum centum quinquaginta militibus Regium usque progrediens, navibusque sibi abinde sub nocturna umbra contraductis, mare, nescientibus hostibus, transiens, Siciliam invaderet. Duce vero, timore amittendi fratrem, hoc negante et dicente se nil per fratris mortem lucrari velle, sed potius fratris vitam omni lucro praeponere, Regium, praemissis navibus, ipse comes cum trecentis militibus subsecutus, ut semper militia praesumptuosus et magnarum rerum attentator, mare, incertis hostibus, impune transiens, ad locum, qui Trium Monasterium dicitur, applicuit; navesque remittens, ne forte aliquis suorum ad illas refugeret, Messallam oppugnatum vadit. Quam inermem inveniens -nam iamdudum defensores eius peremerat - urbe capta, turres et propugnacula eius diruit: quos invenerunt interfectis, quibusdam vero ad Panormitanas naves transfugientibus, anno ab incarnatione Domini MLX[I].

XI. -Inter quos et quidam iuvenis de nobilioribus Messanae urbis civibus, sororem habens pulcherrimam, dum fugiens secum adducere nititur: puella, ut tenuis virguncula, et debilis naturae, laboris expers, timore et insolito cursu deficere coepit. Frater vero, ad fugam dulcissime illam verbis excitans, dum minime proficit, viribus exhaustam videns, ne, inter Normannos remanens, ab aliquo eorum corrumperetur, gladio appetens, interfecit. Et quamvis prae dulcedine sororis lacrimis perfunderetur - unica enim erat - maluit sororis interemptor fieri et mortuam quoque flere, quam soror legis suae praevaricatrix fieret et ab aliquo lege sua non contento stupraretur.

XII.-Porro Panormitani, urbe Messanae capta, se delusos ab hostibus cognoscentes,  timentes ne forte tum mare turbatum, si illic diutius morarentur, eos ad terram cogeret, et ab hostibus opprimerentur, confusi, vela, unde venerant, direxerunt. Ipsius vero urbis captae claves comes Rogerius ad ducem transmisit, mandans ei quatenus secure navigando acceleret ad se. Sicque, mari hostibus purgato, patenti absque periculo transitu, dux, cum omni exercitu placido cursu transmeans, Messanam venit fratremque sanum inveniens, non minimum congavisi sunt.

XIII.-Rebus itaque suis per octo dies sapienter dispositis et urbe pro velle suo firmata, custodibus dimissis, equestri exercitu et navibus apud Messanam relictis, versus Ramectam utrique fratres intendunt. Ramectentes autem, iamdudum cognito in parva manu hostium eorumdem maximam multitudinem Messanensium bellatorum occubuisse, ne quid simile sibi accidat, advenientibus hostibus obviam territi, legatos, qui pacem postulent, mittunt, urbemque et seipsos ditioni dedentes, libris superstitionis legis suae coram positis, iuramento fidelitatem firmant.

XIV.-Inde de prospero eventu cum maxima laetitia recedentes et, debilitate gentis cognita, audaciores sub Scabatripoli hospitium sumunt. Inde in crastinum ad Fraxinos perveniunt, et a Fraxinis ad Maniaci pratum. Hic Christiani, in valle Deminae manentes, sub Sarracenis tributarii erant. De Christianorum adventu gavisi, illis occurrerunt, multaque exenia et donaria obtulerunt: hanc excusationem contra Sarracenos assumentes, quod, non causa amoris, sed ut seipsos et quae sua erant tuerentur, hoc facerent, fidelitatem vero suam illis inviolabilem se servaturos. Fratres vero utrique, eos cum maxima dulcedine suscipientes, multa beneficia se illis collaturos, si terra sibi a Deo concedatur, promittunt. Sic in pace dimissis, ipsi Centurbium usque pertendunt.

II 15 Sed Centurbienses, quamvis strenuitatem ipsorum non ignorarent, mori tamen non abhorrentes, cum nullo modo servire volunt, in defensione urbis et sua propugnacula armant. Nostri vero fortiter oppugnantes civitatem, cum viderent suos a fundibulariis et a sagittariis vexari et sine detrimento suorum versus urbem nil se posse proficere, ab oppugnatione desistunt, maxime quia in proximo sibi a Sarracenis bellum imminere audiebant: contra quos suos, ne vexarentur vel numero diminuerentur, reservabant.

XVI.-Sic Centurbio relicto, in planicie Paternionis castrametati, tentoria figunt. Visaque planicie apta et spatiosa ad proeliandum, per octo dies illuc morati sunt, volentes ut a Sarracenis inibi sibi proelium dispositum offerretur. Sed cum a speculatoribus Betuminis Sarraceni, qui apud Regium ad comitem transfugerat et illis fidus comes et ductor comitabatur, didicissent bellum necdum in promptu haberi, ulterius progredientes, apud Sanctum Felicem, iuxta cryptas subterraneas, hospitati sunt: quas oppugnantes, maxima ex parte coeperunt, pluribus ex inhabitantibus interemptis. Inde progressi ad molendina, ante Castrum-Iohannis, in ripa fluminis, quod lingua eorum Guedetani dicitur - quod latine resolutum flumen paludis interpretatur -, castrametati sunt.

XVII.-Belcamet igitur, numerosa multitudine Africanorum et Siciliensium coadunata, bellum, quod diu disposuerat, hostibus offert, anno ab incarnatione Domini MLXI. Porro dux, esercitum semipartiens - erant enim tantummodo septingenti - et ex ipsis duas acies ordinans, unam fratri, ut priori, sicuti sibi moris erat, ut hostem feriat, delegat; ipse cum altera, suos alacriter verbis exhortando, subsequi non tardat. Similiter Belcamet, cum quindecim millia armatorum haberet, tres acies instituit, cum quibus primo quidem audacissime hostibus occurrens, certamen iniit. Porro nostri, ex more in primo congressu fortiter agendo, plurimos sternentes, reliquos in fugam verterunt; quos cedendo, versus Castrum-Iohannis persequentes, usque ad decem millia occiderunt. Sicque victoriam adepti, spoliis quidem sunt ditati in tantum, ut qui equum unum in proelio perdiderit, pro uno decem recipiens: consimili lucro ad similem exercitum accedere non dubitaret. In crastino itaque proprius castrum progredientes, ad locum, qui est inter Castrum-Iohannis et Naurcium, sola nocte hospitati, die sequenti in monte, qui Calataxibet dicitur, tentoria figunt. Sed, quia mons strictior erat et minus ad hospitandum exercitui sufficiens, ad Planiciem Fontium transierunt. Comes vero Rogerius, quietis impatiens et laboris avidus, trecentos iuvenes secum ducens, usque Agrigentum  praedatum et terram inspectum vadit, totam provinciam incendio concremando devastans. Cum redit, spoliis et praeda totum exercitum abundanter replevit. Per mensem itaque ibi perdurantes, totam provinciam, diversis incursionibus lacerantes, afflixerunt; sed Castro-Iohannis minime praevaluerunt. In ipso anno dux castrum Marci fecit.

XVIII.- Hiemem itaque vicinam praevidentes, expeditionem solvunt; Betumen vero in sua fidelitate apud Cathaniam - sui enim iuris erat - dimittentes, qui Siciliam interim lacessat, ipsi Messanam reversi sunt. Quam militibus, qui eam custodiant, et his, quae militibus necessaria forent, munientes, Faro transmeato, dux quidem in Apuliam, hiemandi gratia, secessit, comes vero in Calabria remansit. Media vero hieme, videlicet ante natalem Domini, cum ducentis quinquaginta militibus iterum mare transiens, usque ad Agrigentinam urbem, totam patriam sollicitans, praedatum vadit. Christiani vero provinciarum, sibi cum maxima laetitia occurrentes, in multis subsecuti sunt. Inde Traynam veniens, a christianis civibus, qui eam incolebant, cum gaudio susceptus, urbem intrat: quam pro velle suo ordinans, ibidem natalem Domini celebravit.

XIX.- Sic legatus quidam, a Calabria veniens, nuntiavit abbatem Sanctae Euphemiae, Robertum, a Normannia, a Iudicta, sorore sua, nepte Normannorum comitum, adducta, mandare sibi, ut acceleret versus nuptias celebrandas. Quod comes audiens, multum exhilaratus erat. Denique ex multo tempore eam cupiens - speciosa quippe et praeclari generis erat -, quanto celerius potuit, versus Calabriam repedans, diu cupitam puellam visum ire accelerat. Veniensque in vallem Salinarum, apud Sanctum Martinum, puellam legitime desponsatam Melitum cum maximo musicorum concentu deducens, illuc solemnes nuptias celebravit.

XX. - Quibus consummatis, aliquandiu cum uxore commoratus, quod animus intenderat, oblivisci minime potuit. Sed, exercitu apparato, Rogerium armigerum ex parte ducis secum accipiens, iuvencula in Calabria dimissa, iterum Siciliam invadit, nullis persuasionibus lacrimantis uxoris detentus. A Cathania itaque, per legatum Betumine sarraceno arcessito, secum ducens, Petreleium obsessum vadit. Porro cives, ex parte Christiani et ex parte Sarraceni, consilio invicem habito, pacem cum comite facientes, castrum seseque ditioni suae dedunt. Comes vero, castrum pro libito suo firmans, militibus et stipendiariis muniens, Traynam venit; quam similiter muniens, Betumen, ut Siciliam lacessitum et ad suam utilitatem applicatum vadat, exhortatus, in Calabriam, se desideranti et de salute ipsius sollicite uxori sese repraesentans, de adventu suo non minimum laetificavit.

XXI. - Castrum itaque nullum in sua a fratris potestate - excepto solo Melito - habens, a fratre, ut quod sibi promiserat quando a Scalea, ab ipso invitatus, ad invicem reconciliati sunt, medietatem videlicet totius Calabriae, impertiatur, maxime quia iuvenculam uxorem exinde, utpote puellam, tam praeclaris ortam natalibus, decenter dotare volebat, requirit. Dux autem, quamvis pecunia largus, in distributione quidem terrarum aliquantulum parcior erat: fratremque, per ambages differendo, protrahebat. Porro comes, fratris calliditatem animadvertens, nec diutius fallaciis pasci sustinens, per meliores totius Apuliae ad rationem ponit, quod sibi promissum fuerat expetens. At cum nec ita proficit, foedere, quod inter se habebant, rupto, irato animo a fratre recedit; Melitumque veniens, castrum viriliter firmavit, optimos quoque milites undecumque sibi in fratris damnum conducens. Sed, quamvis erga se fratrem suum iniuste agere patulum esset, legalitatem tamen suam servans, per quadraginta dies a fratris iniuria abstinuit; ne, si forte infra hunc terminum erga resipisceret - ipse quidem de iniuria conquerebatur - potius iniuriis haberi iudicaretur, mallens huius dissentionis iniuriosam culpam in fratrem potius quam in se retorqueri.

XXII.-Betumen vero per Siciliam vadens, sicuti a comite rogatus fuerat, quoscumque poterat, ad fidelitatem nostrae gentis applicat; quibus vero minus persuadere poterat, ipsos impugnationibus vexare non desistebat. At, cum versus castrum Antilium, quod quondam suum fuerat, debellandum properaret, Nichel, quidam potentior, castri quondam eiusdem Betuminis miles, in dolo verba pacifica mandans, ut, cum paucis a suis semotus, Antiliensibus, quasi reconciliari volentibus, loco determinato locutum veniat, mandat. Ille vero, quia iam plurima beneficia illis iamdudum, cum secum bene erant, contulerant, minus fraudem suspicatus, quo et qualiter sibi mandabatur, venire non distulit. Antilienses itaque, consilium venenoso corde, duce Nichel, conceptum reperientes, equum eius primitus spiculo transfigunt, ne sessor, si sibi primo vulnus datum foret, fraude intercepta, equo sano liberius cum vulnere aufugeret. Sicque, equo deiecto, ipsum etiam in terra confodientes, cum sanguine ultimum vitae flatum exhalare fecerunt. Quod audientes Normanni, qui apud Traynam et Petreleium ad castra a comite deputati erant, maxime turbati, eius enim nomine praesidia quam maxime tuebantur, castris relictis, Messanam, quae eis deputata erat, revertunt.

II 23 Dux vero fratrem a se recessisse iratus, exercitu congregato, eum apud Melitum obsessum vadit, anno incarnationis Domini MLXII. Comes autem, quamvis tunc temporis typo febrium gravaretur, apud Geracium enim, quibusdam negotiis se illuc vocantibus, erat; ubi, insolito aÎre corrupto, ipse nihilominus infirmatus, quosdam suorum amiserat. Tamen fratri, ut hosti venienti, in monte qui Sancti Angeli dicitur, acerrime occurrit, multisque ex fraterna acie hastili robore militari congressu deiectis, ne in ipso monte vel certe in adiacenti, qui Mons Viridis dicitur, castra, sicut disposuerant, figant, impetu facto, longius arcet. Urbe itaque obsessa, ex utraque parte ambitio laudis et iuvenilis aetas plures ad militiam exercendam impellebat. Unde, cum plures militariter progrediuntur, iuvenis quidam, Arnaldus nomine, ex parte comitis, qui frater iuvenculae uxoris eius erat, vir militaribus exercitiis aptus, dum deicere tentat, deiectus - quod dolor est dicere! - occubuit. Unde permaximus dolor et planctus non solum his, quibus adiutor erat, verumtamen his ipsis, qui a foris impugnabant, excrevit. Ac dum soror, cum multa lamentatione exequias celebrans, funus, ut decebat, exequitur, comes, qui non minus sorore dolebat, in vindictam exardescens iuvenis, congressu in hostem facto, multos militariter sternens, interimit. Dux itaque, videns talibus congressionibus suis quotidie vexari et minus proficere, duo castella ante urbem firmavit: putans taedio et fame facilius eos posse affici. Comes vero, ipsa castella quotidie lacessens, cum ducem in uno esse sciebat, alterum oppugnabat; cum vero ad idem succurrendum venire videbat, illo relicto, per medium civitatis ad aliud transibat, sic assidue certamen localiter alternans.

XXIV. - Nocte vero quadam Melito cum centum militibus exiens, Geracium venit: urbemque sibi ab incolis traditam ingressus, in suorum usus aptavit. Quod dux audiens, maxima ira repletus, castella quae ante Melitum firmaverat, militibus muniens, cum toto exercitu versus Geracium contra urbem tentoria fixit. Geracenses quidem sibi iamdudum fidelitatem iuraverant, non tamen urbem, ut pro libitu suo uteretur, reddiderunt; ne, si forte castellum in ipsa firmaret, pro velle suo omnes sibi prorsus subiugatos haberet. Dux vero, quendam de potentioribus urbis notum habens, nomen Basilium, ab ipso ad prandium invitatus, capucio capite cooperto, ne forte quis esset perciperetur, urbem ingressus, ad palatium illius solus comestum vadit. Qui ingressus, dum, nil mali suspicans, necdum cibo parato, colloquiis Melitae, uxoris illius, qui se invitaverat, uteretur, urbicenses, per quendam famulum domus ducem intra urbem esse cognoscentes, traditionem suspicati, non minimum turbantur. Undique concurrentibus, tota urbs tumultuatur, omnesque, in arma ruentes, ad domum, in qua erat, furenti impetu illum extrahere vadunt. Ille vero, qui ducem invitaverat, impietatem concivium suorum cognoscens et viribus ad resistendum diffidens, dum, versus ecclesiam profugus, vitam tueri nititur, patrio ense confossus, occubuit. Uxor quoque eius cum tanta impietate a suis civibus attractata est, ut, stipite ab ipso ano usque ad praecordia transfixa, inhonesta morte vitam terminare cogeretur. Quo viso, si dux de vita desperavit, mirandum non est: praesertim cum videret cives a civibus, amicos ab amicis, praelatos a subditis, absque recordatione alicuius praecedentis beneficii, cum tanto furore crudeli ense perimi. Stat inter furentium hostium minantia tela miles inermis, quondam multorum millium debellator, leoninam ferocitatem, quae quasi quodammodo sibi innata erat, in agninam transferens mansuetudinem. At, cum videret sapientiores quosque, ita qui exitum rei praenotabant, ad hoc niti ut inordinatum furorem indoctioris vulgi et minus prospicientis quid damni, quidve lucri, si occideretur, proveniret, animo aliquantulum resumpto, talibus eos verbis alloqui adortus est: "Nolite - inquit -, nolite superabundatiori laetitia fallaciter extolli, ne rotalis fortuna, vobis ad praesens arridens, mihi autem adversa, arrisione sua vobis indicium praenotet in futurum habendae adversitatis, cum nulla potestas, absque divina dispositione, nemini attribuatur. Quo iudicio in me potestatem habeatis, apud vos ipsos reputando conferte. Nec enim vestris viribus praesens esse perductus sum; sed neque ego, ut vobis aliquid mali machinaretur, hanc urbem ingressus sum. Vos quidem mihi fidelitatem fecistis; ego vero quod pactum vobis promisi, in nullo me violasse cognosco. Si forte istud ad utilitatem vestram aut ad experientiam contingit, ut fidelitas vestra, cuius stabilitatis sit, a nobis cognita, vos nobis gratiosiores et praemio digniores repraesentet. Tot millibus hominum uni soli casualiter, non autem militariter circumveniendo, intercepto foedere, mentito, et absque defensione vitam auferre, nulla laus est. Sed neque, ut reor, quantum de me vobis aliquid proficuum erit: mors enim mea iugum gentis meae non aufert, sed in vindictam meam vobis infestiores exardescent. Sunt denique mihi fidelissimi milites, sunt fratres, sunt consanguinei, quibus, si periurando vos manus vestras meo sanguine pollueritis, nulla ratio reconciliare poterit. Sed et ubicum que terrarum hoc a vobis factum personuerit, opprobrium sempiternum, propter periuriam, cum omni successione generis vestri incurretis, praesertim si sine discussione aliquod praeiudicium perpessus fuero a vobis!" Talibus verbis, faventibus sibi sapientioribus urbis, ignobile vulgus, tumultu sedato, ducem in captione, donec quid de ipso faciendum sit consilium capiant, ponunt.

XXV. -Exercitus itaque ducis, qui extra portam tentoria fixerat, audito ducem tali infortunio in captionem detrusum, undique turbati, dum, quid faciendum sit dubitantes, inter se disputant, tandem, meliori consilio accepto, per legatos comiti fratri rei eventum intimare accelerant. Sciebant quippe legalitatem animi eius, et, quamvis, conventionem suam expetendo, versus fratrem aliquam controversiam ostenderet, tamen, in consideratione consanguinitatis, fratrem suum, ut fratrem, diligeret et fraternam vitam, in tanto discrimine positam, ereptum ire, omni sibi illata iniuria oblita, quovis lucro praeponere, invitant fratrem ut fratri, in angustias posito, auxilium ferendo subveniat: de controversia, quae inter ipsos erat, duce erepto, ius teneatur, sese auxilium laturos promittunt.

XXVI.-Comes itaque, sinistro rumore de fratris infortunio turbatus, fraterni sanguinis affectu totus lacrimis perfusus, suos supplex exorat ut fratrem suum ereptum accelerent. Sicque, arma corripiens, Geracium citissimus advolat; urbicenses, ut sibi extra muros, foedere interposito, secure locutum veniant, invitat. Et ita alloquitur: "Eia - inquit -, amici et fideles mei! Ecce, fidelitatem vestram experiri incipio, et, quia fratrem meum obsessum venientem cognovistis captum et in mea fidelitate tenetis, gratissimum habeo; et, quia versus me in tantum vestra fidelitas progressa est, vestro consilio, non autem vestris vel manibus vel armis, de ipso ulcisci volo. In tantum enim me ad iram provocavit, ut nullo modo mihi sufficiat, si alterius armis, quam meis, intereat. Quod ne vestra fidelitas, quasi mihi gratum obsequium se praestare credens, faciat, omnimode sibi interdictum sciat. Accelerate igitur inimicum meum mihi reddendo. Sufficiet ut de suppliciis eius primo sciatis. Vestro consilio satiatus, faciam eum cum tormentis vitam finire. Nulla in reddendo dilatio sit, nam nulla utilitas me avellet ab obsessione huius urbis donec ulciscar mihi ab ipso illatis iniuriis. Ecce, omnis exercitus suus, iniurias eius ulterius non ferens, ipso spreto, in meam fidelitatem transiens, me ducem eligit. Ecce, vel modicum terrae sub ipso habere indignus iudicabar, eo perempto, omnia quae iuris sui hactenus fuerunt, fortuna favente, suscipiam ! Non sum, quem per ambages protrahere possitis. Si diutius differre tentatis, ecce ad praesens  vineta et oliveta vestra extirpabuntur. Urbs vestra, a nobis obsessa, machinamentis apparatis, nullo contra nos praesidio, tuebitur. Vos si inviti capiamini, poenae, quae hosti repromittuntur, et vobis, ut ipso, torquebuntur".

Hac oratione habita, Geracenses territi, licentia accepta, in urbem concivibus suis relaturi et consilium pariter accepturi, vadunt. Sicque, consilio accepto, dubii utrum ne ea, quae a comite audierant, ex industria, ut fratrem eripiant, aut certe ex vero odio dicerentur, iuramentum a duce expetunt, ne, si ab ipsis dimissus, fraternas minas evadat, dum sibi vita comes fuerit, castellum aliquod infra civitatem suam firmare faciat. Quo sacramento minus discernentes calliditatem ducis, decepti sunt: nam quod dux se non facturum iuravit, comes, non iurans, non multo post, illis dolentibus, perfecit. Sacramento itaque accepto, ducem extra urbem adducentes, multis Normannorum prae gaudio flentibus, reddunt; sese deinceps fideles utrique futuros multis assertionibus promittunt.

XXVII.- Dux igitur et comes, sese mutuo conspicientes - ut quondam Ioseph Beniamin - in visu prae dulcedine insperata, in prosperum cedente fortuna, in lacrimas prorumpentes, mutuis amplexibus fruuntur. Dux comiti quae promiserat, se amodo non retenturum promittit. Comes, ducem usque ad Sanctum Martinum prosecutus, inde Melitum vadit. Milites vero comitis, qui apud Melitum erant, audito ducem in captione detineri, castella eius, quae ante Melitum firmaverat, oppugnantes capiunt; milites vero, quos invenerant, in captione retinentes, suis militibus castellum, quod apud Sanctum Angelum firmaverat, muniunt; aliud vero, quod minus forte videbatur, diruunt. Uxor vero, viduationem suspicata, Tropeam aufugit.

XXVIII. - Dux itaque hoc audiens, plus maleficii quam beneficii memor, maxima indignatione permotus, conventionem, quam fratri promiserat, exequi denegat: donec sibi et castellum Sancti Angeli et milites, qui in captione tenebantur, restituantur, et de illata iniuria ius teneatur. Porro comes fratri duci, omnem occasionem eius velle exequendo, auferre volens, milites reddit; et castellum et quae in ipso retenta sunt, restituit. Sed cum nec sic animum fratris, ut sibi ius teneat, molliri videt, traditione inhabitantium castrum Messiani ingressus, duci inimicitias mandat. Dux itaque, videns castrum, quod melius in ipsa provincia habebat, sibi ablatum, sciens totam Calabriam per illud facile posse turbari, in valle Cratensi cum fratre sibi conventionem executus, Calabriam partivit. Sicque in Apuliam vadit, comes vero in Calabriam portionem suam recepturus redit. At, cum videret suos propter seditionem, quae inter se et fratrem hactenus fuerat, equis, vestibus et armis minus sufficientes, per totam Calabriam a quibuscumque, propter quod ei tribuant, expetitum vadit. Veniensque Geracium, quia eos, quasi infideliores, caeteris exosiores habebat, ut plus ab ipsis extorqueat, castellum extra urbem procul sese firmare figit. Geracensibus vero iuramentum sibi a duce factum obiicientibus, comes respondit: "Cum medietas Geracii mea sit, dux in sua parte iuramenti sui ordinem, ne violetur, servare poterit; me vero, qui in mea parte quodlibet faciam, nec votum, nec promissio aliqua redarguit". Geracenses ergo, cognoscentes se callide a duce iuramento delusos, insipientiae suae deputant. Pacto cum comite facto, a castello, quod foedere ceperat, pecunia, potiusquam armis, illum avertunt.

XXIX. - Comes igitur, suos abundanter armis et equis et coeteris, quae necessaria erant, remunerans, et terram, quae sorti suae cesserat, fidelibus suis prudenter ordinans, iterum Siciliam cum trecentis debellaturus aggreditur, uxorem iuvenculam, quamvis timidam et in quantum audiebat renitentem, secum ducens. Veniens itaque apud Traynam, a christianis Graecis, qui eum iam altera vice similiter susceperant, iterum et, si non cum tanta, ut prius, tamen alacritate suscipitur, urbemque, quamvis natura montis, in quo sita est, satis defensabilis foret, ad votum suum aptando fortiorem reddens, uxore ibi cum paucis dimissa, circumquaque vicina castra lacessitum vadit. Graeci vero, semper genus perfidissimum, hoc solo offensi, quod milites comitis in domibus suis ubi hospitabantur, de uxoribus et filiabus timentes, quadam die, cum comes apud Nicosinum, oppugnandi gratia, moraretur, videntes paucos cum comitissa remansisse, suspicati se in eosdem facile praevalere, ut eos ab urbe, expellendo vel certe occidendo, iugum eorum a suo excutiant collo, oppugnare coeperunt. Sed nostri, quamvis pauci, animo tamen et armis promptissimi, dolo cognito, citius in arma ruunt: dominam suam seseque pro vita alacriter defendentes, acerrime resistunt, donec nox certamen diremit. Comes vero, quod acciderat per legatum cognoscens, citissimus advolat, Graecosque, qui, iam urbe ad medietatem recisa, inter se et Normannos quandam munitionem ad se defendendum refecerant, minus ad praesens proficiens, expugnabat. Sarraceni denique de vicinis castris quinque millia a nobis promptiores, audientes Graecos a nostris dissentire, non minimum gavisi, auxilium laturi, se iam ad illos contulerant: quorum praesidio Graeci se perplurimum tuebantur. Nam cum diu, taliter impugnando, nunc autem seipsos defendendo, iugi incursione detenti, dum, per diversa loca praedando, victum quaerere, ut soliti erant, impediuntur, famis angustia et assidui certaminis et vigiliarum aestu, quae minime sibi pariter conveniunt, perplurimum afficiebantur. In tantum enim quisque sibimet intentus erat, ut etiam ipse comes vix aliquem haberet, qui sibi cibum, excepta uxore et armigeris, appararet. Nam, cum infra urbem, ne extra praedatum iret, iugi defensione interim detinerentur, extra autem omnium oculi ad hoc intenderent, ut si, cum paucis latrocinari tentaret, depraehenderetur: quodvis eorum agere imminens periculum dehortabatur. Unde et tanta penuria inter eos fuit, ut neque rapere, neque, gratia largiente, alter ab altero impetrare, vel mutuo aliquid accipere possent, omnibus pene - ab ipso comite usque ad ultimum clientem - aequo pondere indigentibus. Vestium etiam tanta penuria illis erat, ut, inter comitem et comitissam non nisi unam cappam habentes, alternatim, prout unicuique maior necessitas incumbebat, ea utebantur. Graeci vero et Sarraceni, quibus omnis patria favens pro libito patebat, plurima replebantur abundantia. Neque enim necesse illis erat, victum quaerendo, aliquorsum vagari, quippe quibus omnis Sicilia, quaeque necessaria erant, certatim deferens ultra, suppeditabat. Nostri autem, quamvis, tanta penuria affecti, famis et laboris vigiliarumque aestu inter seipsos flebiliores anhelarent, viriles animo alter alteri  flebilitatem suam, ne ad invicem dehortarentur, occultantes, quadam hilaritate vultu et verbis simulare tentabant. Sed iuvencula comitissa sitim quidem aqua extinguebat; famem vero non nisi lacrimis et somno, aliquid unde non habens, refrenare sciebat. Certamen assiduum, quod cibus non cibus suppeditabat, hostilis impugnatio abesse prohibebat. Sed interdum, ne ab hostibus diriperentur, si non impugnati in arma ruerent, ipsa animis eorum innata ferocitas sagaciter, etiam nolentibus viribus, repraesentabat.

XXX. - Quadam itaque die, certamine inito, comes, equo insidens, ut suis succurrat, sese hostibus medium dedit. Hostes vero, eo cognito, versus eum fortiori impetu transientes, equum eius spiculis confodiunt; ipsum cum equo, humi deiectum, manibus corripiunt, quasi taurum ad victimam reluctantem, usque ad sibi tutiorem locum nituntur pertrahere puniendum. Porro comes, in tanto discrimine positus, pristinarum virium non immemor, ensem, quo accinctus erat, exercens in modum falcis virens pratum resecantis, circumquaque impiger vibrando ducens, pluribus interemptis, sola dextra et Dei adiutorio liberatur: tanta strage de inimicis facta, ut, sicut in condensibus saltibus iacerent a vento dirupta ligna, sic circumquaque sibi adiacerent hostium ab ipso perempta cadavera. Hostes reliqui sese in suam munitionem recipiunt; ipse, equo amisso, sellam, ne quasi timidus accelerare videretur, asportans, versus suos pedes regreditur. Nostris igitur per quattuor menses in tam laborioso discrimine positis, hiems asperrima, quae ipso anno ipsis in partibus fuit occasio liberationis, hostibus autem damnationis extitit. Nam et a vicinitate Etnae, quae in eadem provincia haud procul exterminat, ibi ita certis temporibus ab aestuanti incendio sulphurei montis aestas acerrima, itaque certis temporibus minime satis inundatio tempestatis, procellarum, nivis et grandinum asperrima solet fieri. Quamobrem hostes balnearum aestuationibus aestuari assueti, frigidiori aura flante, dum vini potationibus naturalem calorem intra se excitare nituntur, somno propter vinum, ut assolet, subsequente, tardiores ad excubias vigiliarum urbis esse coeperunt. Quod cum nostri cognovissent, coeperunt et ipsi ex industria tardiores apparere; et, quamvis attentissime vigilarent, clamoribus tamen obmissis - ut illos dolose securiores redderent - fingebant se quasi non vigiles essent. Quadam ergo nocte, cum comes, ut semper nullo labore deficiens, excubias noctis cum suis armatis, sub algenti bruma suis utilitatibus accuratissime intentis, celebraret, hostes, somno gravatos, inter suos munitiones, et neminem eorum, ex tanta multitudine vigilare deprehendisset, castra eorum silenter irrumpit; armata itaque manu incautos occupans, pluribus interfectis, munitionem accipit: plures capiuntur, ex adventiciis reliqui fugae refugium petunt. Porinus, qui caput proditionis exstiterat, cum sibi principaliter assientibus laqueo suspensus, ad exemplum aliorum vita privatur. Plures diversis poenis afficiuntur. Spoliis itaque triumphali honore acceptis, nostri hactenus egentes, tanta abundantia frumenti, vini et olei et aliarum rerum, quae ad usum necessaria erant, sunt repleti, ut merito a consimili argumento recordari possent illius, quod apud Samariam inspirato a Deo subito datae abundantiae ad verbum Elisei dicentis: Cras hora ista in porta Samariae modius similae uno statere erit, cum in praecedenti die nullo quamvis magno pretio posset inveniri.

XXXI. - Ordinatis itaque rebus suis et urbe ad suum libitum melius firmata, ut suis equos, quos amiserant, restituat, versus Calabriam et Apuliam adquisitum vadit, uxore et militibus suis apud Traynam dimissis. Quae, quamvis iuvencula, tanta strenuitate coepit esse sollicita circa castrum tuendum, ut, diatim circuens, ubi meliorandum videbat, studeret ut fierent vigiles. Reliquos omnes, quos sibi dominus suus abiens dimiserat, blande alloquens, ut sollicite, quae servanda erant, providerent, hortabatur, multa in reditu domini sui repromittens. Sed et transactum periculum, ne, segniter agendo, quid simile incurrerent, ad memoriam reducebat.

XXXII. Comes vero a Calabria et Apulia, ut apes studiosissima, his, quae militibus necessaria erant, onustus rediens, omnes suos adventu laetificavit, equos et cetera, quibus opus habebant, illis impertiens. Aliquantis ergo diebus equis, quos adduxerat, recreatis, comperto quod Arabici et Africani, qui Arabia et Africa, quasi auxilium laturi Siciliensibus, causa lucrandi, advenerant, apud Castrum-Iohannis usque ad quingentos morarentur, cupiens experiri cuius valentiae eorum militiae esset, illuc versus aciem dirigit. Praemittens Serlonem, nepotem suum, cum triginta militibus, qui se ante castrum ostendentes extractos ad certamen excitarent, ipse cum caeteris in quodam loco, in insidiis latens, occultatur, ut, dum suos ex industria, simulato timore, fugientes illi acrius persequerentur, ipse, insperato a loco insidiarum prorumpens, hostes, longius a castro subtractos, facilius occuparet. Quos Arabici, qui in castro erant, eminus adventare videntes, maximo impetu prorumpentes, obvii sunt, fugientes persecuntur, accingentes diruunt, in tantum ut ad locum insidiarum non nisi duo ex nostris illaesi pervenirent. Porro comes suos, quos praemiserat, ex parte captos et ex parte deiectos videns, leonino impetu ab insidiis prorumpens, hostibus occurrit. Certamen init; fortiter utrimque congreditur. Sed a longo et acri certamine tandem comes, Deo sibi propitio, paganis fugientibus, victor efficitur. Hostes, extremos quoque cedendo, plus milliario insequitur. Spoliis onustus, laetus apud Traynam revertitur: urbs gaudio repletur.

Volensque Siculos undique lacessere, Calatabuturum praedatum vadit. Unde rediens versus roccas Castri-Iohannis, si forte Arabicos a castro extrahere posset, attentans, maximam praedam reduxit. Profundiores itaque partes Siciliae cognoscere volens, longius progressus, usque Buterium pervenit, ubi, non minima praeda pecorum accepta, captivos plurimos secum adducens, apud Anator hospitium sumpsit. In crastinum autem, quia pro longitudine itineris et calore nimii aestus, sed et aquae penuria plures equos amiserat, apud Sanctum Felicem pernoctans, inde Traynam venit.

XXXIII.- Africani igitur et Arabici cum Siciliensibus, plurimo exercitu congregato, ut bellum comiti inferant, advenire nuntiantur, anno Verbi incarnati MLXIII: quibus comes cum suis alacriter occurrens, in cacumen eiusdem montis, super fluvium Cerami, ut eos plenius prospiceret, ascendit. Vidensque eos trans flumen, in supercilio alterius montis diutius alternatim intuentes, nec his versus illos, nec illis versus hos transeuntibus, Sarraceni priores, locum mutantes, ad sua castra, quibus hospitati erant, regrediuntur. Comes vero apud Traynam revertitur.

Sic triduo, flumine interposito, sese mutuo conspicientes, nec illi versus istos transire flumen praesumebant; in quarto vero die Sarraceni, castra commoventes, ne ulterius quasi ad tergum retrogradi viderentur, in monte, quo se iam triduo ostentaverant, castrametati sunt. Nostri vero, hostilem affinitatem diutius impugnatam ferre nolentes, cum magna devotione, presbyteris testibus, Deo confessi, poenitentia accepta, Dei miserationi sese commendantes et de eius auxilio confisi, bellum hostibus inferre vadunt. Sed media via, nuntio accepto, quod Ceramum ab hostibus impugnaretur, illuc comes aciem dirigit: Serlonem, nepotem eius, cum triginta sex militibus praemittens, ut, castrum intrans, defendendo, donec ipse veniat, sustineat, cum centum tantum militibus - non enim amplius habebat - ipse subsequitur. Serlo vero castrum ingressus, adventum subsequentis avunculi infra moenia minime sustinuit; sed per portas, ut leo furibundus, in hostes prorumpens, multas strages dando, cum tria millia essent, exceptis peditibus, quorum infinita erat multitudo - quod mirum dictum est! - ipse, triginta sex milites habens, omnes in fugam vertit. Hoc facto patenter cognoscere possumus, Deum nostris fautorem fuisse. Nam humanae vires, tam magnum quid, tamque nostris temporibus inauditum, nec praesumere quidem, nedum perficere potuissent. Si autem prophetam admirantes requirimus dicentem: Quomodo persequebatur unus mille?, nam hoc istis, ut quondam filiis IsraÎl provenisse cognoscimus, profecto nobismetipsis ex eiusdem prophetae verbis absque mendacio respondere possumus: Quia Deus suus vindicat eos et Dominus in profundo iniquitatum  suarum clavibus irae suae concluserat illos. Deus suus - dico -, non quod eum colendo cognoscebant, sed quia, quamvis indigni, Factori suo ingrati existendo, tamen eius creaturae erant. Deus suus - dico -, secundum illud quod ab Apostolo instruimur, ubi ait: Nam idem Deus omnium, dives in omnes qui invocant illum. Quod si aliquis, hanc sententiam dialectizando, commutabilem astruere tentaverit, dicens: "Si dives est Deus in eos, qui invocant illum, consequi oportet, ut pauper fit in eos, qui non invocant illum", respondendum est: "Quod Deus nec augmentum, nec detrimentum patitur, nec in natura recipit maius vel minus, sed, semper in eodem statu permanens, semper aeque omnia potest". Si autem pauperem dicere concludimur, non tamen quantum ad ipsum, sed quantum ad illos, qui se indignos exhibent, quibus misericordiae suae divitias Deus impertiatur.

Comes itaque, nepotem subsecutus cum centum militibus, Ceramum veniens, hostesque a nepote devictos cognoscens, dum subsequi, ut plenius devincat, deliberat, quibusdam ex timore dehortantibus et sufficere sibi victoriam a Deo per nepotem factam dicentibus - ne forte, si ultra insequendo progrediatur, fortuna rotabilis et in deterius cedat - Ursellus de Ballione exploranti comiti interminatus est, se nunquam vel ibi vel alibi sibi auxilium laturum, nisi certamen cum hostibus ineat. Quod comes audiens dehortantibus quidem multa convitia iratus intulit, citiusque hostibus versus castra eorum - illuc enim aufugerunt - bellum offerre vadit. Porro illi, viribus resumptis, duas acies ex sese facientes, nostris audacter occurrere accelerant. Comes etiam, similiter duos cuneos faciens ex suis, unum nepoti et Ursello et Arisgoto de Puteolis, ut praecedentes primo feriant, delegavit: ipse, cum altero subsequens, bellatum, Deum sibi adiutorem invocans, vadit. Prima autem acies eorum, Serlonem cum prima acie nostra declinando, montem super nostros praeripere volens, ultimae aciei nostrae, quam comes ducebat, occurrit. Comes ergo et Ursellus de Ballione, suos solito formidolosiores prae nimia multitudine hostium, quam exhorrebant, videntes, talibus exhortationibus timorem ex ipsis excutere nitebantur: "Arrigite animos vestros, o fortissimi christianae militiae tyrones. Omnes Christi titulo insigniti sumus: qui non deseret signaculum suum, nisi offensus? Deus noster, Deus deorum, omnipotens est: et ab ipso omnis quidem, de Deo diffidens, confidit in homine, et ponit carnem brachium suum. Omnia regna mundi Dei nostri sunt, et, quibus volet, ipse impartietur. Gens ista Deo rebellis a est, et vires, quae a Deo non reguntur, citius exhauriuntur. Ipsi in virtute sua gloriantur; nos autem de Dei praesidio securi sumus. Nam neque honestum est dubitari, quod certum est, Deo nos praecedente, ante faciem nostram non posse subsistere: Gedeon, quia de Dei auxilio non dubitavit, in paucis multa millia hostium stravit".

Dum talia versus certamen properando perorantur, apparuit quidam eques, splendidus in armis, equo albo insidens, album vexillum in summitate hastilis alligatum ferens et desuper splendidam crucem, quasi a nostra acie progrediens, ut nostros ad certamen promptiores redderet, fortissimo impetu hostes, ubi densiores erant, irrumpens. Quo viso, nostri, hilariores effecti, Deum sanctumque Georgium ingeminantes et prae gaudio tantae visionis compuncti, lacrimas fundendo, ipsum praecedentem promptissime subsecuti sunt. Visum etiam fuit a pluribus in summitate hastilis comitis vexillum dependens, crucem continens, a nullo, nisi divinitus, appositum. Comes ergo aciei suae primos exhortatus, Arcadium de Palerna, suam aciem, nostris exprobando, promptissime antecedentem, et splendenti clamucio, quo pro lorica utebatur, armatum, certamine inito, fortissimo congressu hastili robore deiectum, caeteris metum incutiens, interfecit. Erat enim inter suos militia praeclarissimus, cui etiam in armis neminem resistere posse putabant; et clamucium, quo indutus erat, nullis armis poterat violari, nisi ab imo in superius impingendo inter duo ferrea, quae per iuncturas cum catenata sunt, ingenio potius quam viribus inviceretur. Dum itaque utrimque fortiter dimicatur, nostri, numero pauci, multitudini intermixti ita concludebantur, ut vix aliquis nostrorum, nisi armis sibi viam faciendo, tumultum interrumpere posset. Videntes autem nostros tantam condensitatem inimicorum paganorom ac Siciliensium - simul existentium et circumdantium se hostium - sternendo, ut a furenti vento solet condensitas nebularum disrumpi et sicuti velocissimos accipitres imbecillem turbam avium disruptam sternere, sed cum longo certamine grassati, diutius nostrorum infestationem ferre non praevalentes, fuga se tueri, potius quam armis nituntur. Nostri, audacter insequentes, extremos quosque cedendo, perimunt. Sicque victores effecti, ad quindecim millia ex hostibus occubuerunt.

Nostri itaque, triumphalibus spoliis onusti, usque ad hostium castra regredientes, in eorum tentoriis hospitantur, camelos et reliqua omnia, quae invenerunt, sibi vindicantes. In crastinum vero pedites ad viginti millia, qui fugientes scopulos et praerupta montis occupaverant, oppugnantes, plurima ex parte perimunt, reliquos vero debellattos vendentes, pecuniam infinitam accipiunt. Sed cum, aliquandiu ibi commorati, foetore putrentium cadaverum occisorum hostium gravarentur, foetorem abhorrentes, Traynam reversi sunt.

Comes Deo et sancto Petro, cuius patrocinio tantam victoriam se adeptum recognoscebat, de collato sibi beneficio non ingratus existens, in testimonium victoriae suae per quendam suorum, nomine Meledium, camelos quattuor, quos inter reliqua spolia, hoste triumphato, acceperat, Alexandro papae, qui tunc temporis vice beati Petri prudenter et catholice exsequebatur, apud Romam repraesentat. Apostolicus vero, plus de victoria a Deo de paganis concessa quam de sibi transmissis donariis gavisus, benedictionem apostolicam et, potestate qua utebatur, absolutionem de offensis, si resipiscentes in futurum caveant, comiti et omnibus, qui in lucranda de paganis Sicilia et lucratam in perpetuum ad fidem Christi retinendo auxiliarentur, mandat, vexillumque a Romana Sede, apostolica auctoritate consignatum; quo praemio, de beati Petri fisi praesidio, tutius in Saracenos debellaturi insurgerent.

II 34  Pisani ergo mercatores, qui saepius navali commercio Panormum lucratum venire soliti erant, quasdam iniurias ab ipsis Panormitanis passi vindicari cupientes, navali exercitu undique conflato, vela per mare ventis committentes, apud Siciliam, in portu vallis Deminae applicuerunt, legatumque comiti Traynam, ubi tunc morabatur, mittentes, mandant, ut equestri exercitu Panormum illis occurrat, se illi in urbe capienda auxilium laturos, nihil praemii, excepta vindicta de illata sibi iniuria, expetentes. Comes vero, quibusdam negotiis se detinentibus, ad praesens ire distulit, mandans illis ut modicum temporis sustinerent, donec haec, quibus ad praesens intentus erat, expedirentur. Porro illi, commercialibus lucris plusquam bellicis exercitiis ex consuetudine dediti, sustinere, ne lucris assuetis diutius privarentur, nolentes, Panormumque per se incassum aggredi disponentes, vela in portum eiusdem urbis dirigunt. Sed plurimam multitudinem hostium exhorrentes et ob hoc a navibus progredi minime praesumentes, catena tantummodo, quae portum ab una ripa ad alteram claudebat, abscissa, hoc sibi more suae gentis pro maximo reputantes, Pisam reversi sunt.

XXXV. -Comes itaque, videns aestatem proximam, quae prae nimio calore a vicinitate solis ferventis caniculae pluriores equitatus in praedali exercitio fieri prohiberet, fratri duci in Apuliam interim, dum importuna aestas pertranseat, ire disponens, ne uxorem suam et milites cum ipsa remanentes absque stipendiis derelinquat, Golisanum una die, secunda Brucatum, tertia Cefaludum praedatum aciem dirigit. Sicque Traynam multa abundantia replens, militibus suis, ut, urbem attentissime pervigilantes, incursus hostium prudenter caveant, et ne aliquorsum longius ab urbe, aliqua occasione intercurrente, progrediantur, multis exhortationibus commonitis, ipse versus Apuliam, cum fratre quid ulterius agendum sit tractaturus, vadit. Plurimumque ad invicem conferentes, tandem, refrigerante calore, centum militibus sibi ab eo in auxilium acceptis, in Siciliam rediens, versus provinciam Agrigentinam cum ducentis militibus praedatum vadit. Unde cum rediret, cum maxima parte militum suorum praedam praecedere praecipiens, ipse cum reliquis inter duos cuneos minatur ne a fronte vel certe a tergo aliquo hostili incursu excuteretur.

Porro Africani et Arabici, cum essent cupientes ulcisci de victoria in Ceramensi proelio sibi ablata et laudem, quam ibi amiserant, aliquando, sibi favente fortuna, recuperare, cognoscentes per nuntios ita eos praedatum isse cum ducentis electis militibus, via, qua redire habebant, insidiantes occultantur. Nostri autem, qui praecedebant, ad locum usque pervenientes, illis ex improviso exsurgentibus, virilis audaciae, qua hactenus assueti erant, obliti, enerviter agentes, cum fuga, potius quam armis, mortis periculum declinare cupiunt. Montem quendam, quem ex omni parte praecipitium cingebat, solo et arto aditu patente, pro auxilio expetentes, ascendunt. Hostes vero, parte armigerum, qui praedam minabant, perempta, ipsam etiam praedam excutiunt. Comes autem, qui subsequebatur, tumultum audiens, dum citius advolat, quae acciderant cognoscens, maxima indignatione et ira repletus, ut secum de hostibus ultionem expetant, suos immensis clamoribus a monte, quem conscenderant, incassum revocare nititur, donec ipsemet, Turonem ascendens et suos quemque nomine vocans, ne se in posterum fuisse excusarent, talibus verbis alloqui aggressus est: "Ita ne - inquit -, o fortissimi, hactenus viribus exhausti estis, ut, absque recordatione alicuius militaris laudis, in profundum putribundae defectionis submersi, ulterius respirare nequeatis. Recordamini antecessorum, sed et gentis nostrae, nostraeque hactenus habitae strenuitatis preconizatae, devitantes notas futuri vituperii. Recordamini quot millia hostium apud Ceramum pauciores, quam nunc debellatores exstinxistis. Fortuna tunc vobis arridens ab eodem, quo et nunc adhuc regitur. Resumite pristinas vires: victoria post fugam fortiter agentibus laudis reparatio est".

Haec et alia exprobando, plura locutus, vix eis exhortationibus recreatis, ad certamen properans, cum hoste congreditur. Fortiter agendo, gens, Deo rebellis, debellatur; praeda excussa recuperatur. Nostri, victores effecti, triumphalibus spoliis ditantur. Traynam cum gaudio remeantes, excepta de sola morte Galterii de Similia, qui, inter omnes militari laude dignus, in congressu fortiter agendo - quod dolor est dicere! -, iuventutis florem, ab hostibus confossus, amiserat, plurimum tristabantur.

XXXVI.- Dux ergo Robertus, cum in Apulia esset, sciens fratrem suum apud Siciliam multiplici incursione ab hostibus lacessiri, plurimo exercitu ab Apulia et Calabri a congregato, nolens expers esse quaestus, laboris etiam particeps fieri, versus Siciliam intendit. Comes vero fratrem adventare audiens, cum gaudio magno festinus illi apud Cusentium, Calabriae urbem, occurrit. Sicque progredientes, anno Dominicae incarnationis MLXIIII, cum quingentis tantummodo militibus apud Farum mare transmeantes, tota Sicilia, nullo adversus eos aliquid praesumente, impune peragrata, Panormum usque perveniunt; atque in monte, qui postea Tarantinus [dictus est] ab abundantia tarantarum, a quibus ibidem exercitus eorum plurimum vexatus est, iubente duce - quem postea poenituit -, tentoria fixa sunt. Nam mons totus insitus tarantis, viris et mulieribus inhonestum, quamvis iis qui evaserint, ridiculosum hospitium praebuit. Taranta quidem vermis est, araneae speciem habens, sed aculeum veneni ferae punctionis omnesque, quos punxerit, multa et venefica ventositate replet: in tantumque angustiantur, ut ipsam ventositatem, quae per anum inhoneste crepitando emergit, nulla modo restinguere praevaleant et, nisi clibanica vel alia quaevis ferventior aestuatio citius adhibita fuerit, vitae periculum incurrere dicuntur. Tali inhonestate nonnulli nostrorum vexati, tandem locum mutare coguntur, vicinum urbi locum tutiorem, quo tabernacula figant, expetentes, ubi per tres menses commorati, Panormitanis fortiter repugnantibus, versus urbem quidem minime profecerunt, sed viciniora circumquaque loca plurima depopulando vexaverunt. At, cum viderent se versus urbem minime tunc temporis prevalere posse, castra moventes, Bugamum oppugnare vadunt, civibusque eiusdem castri enerviter reluctantibus, funditus diruunt, incolas omnes cum mulieribus et liberis omnique supellectili sua captivos adducunt. Sicque versus Calabriam remeare volentes, haud procul ab Agrigentina urbe - sic enim illis directior adiacebat via - tentoria figunt. Porro cives eiusdem urbis, viribus suis plus necessario confidentes, per portas prorumpendo, forti strepitu super illos proruunt, incautique hostibus cedendo dum fugiunt, usque in portas suae civitatis persequuntur. Dux itaque digressus, in Calabriam veniens, expeditionem solvit: Bugamenses, quos captivos adduxerat, Scriblam, quam desertaverat, restaurans, ibi hospitari fecit.

XXXVII. - Anno vero Dominicae incarnationis MLXV Policastri castrum destruens, incolas omnes apud Nicotrum, quod ipso anno fundaverat, adducens, ibi hospitari fecit. Autequam iret versus Panormum, dux Robertus, et in monte Tarantarum, iuxta Panormum, tentoria fixisset, dux et comes Rogerius prius in provincia Cusentii castrum quidem Rogel  expugnaverunt et pro libitu ordinaverunt. Eodem anno castrum quoddam, quod Ayel dicitur, in provincia Cusentii, dux oppugnare vadens, per quattuor menses obsedit. Ayellenses autem extra castrum progredientes, cum vicinius tentoria hostes figerent, fundibulis et sagittis longius propellere nituntur; sicque ex utraque parte mutua caede fortiter congrediuntur. At, dum nostri maxima indignatione commoti, impetum in hostes facientes, ubi densiores erant, prorumpere nituntur, Rogerius, filius Scolcandi, iaculo confossus, equo deiicitur; cum etiam Gilbertus, nepos eius, eum relevare tentat, deiectus, utrique occiduntur. De quorum nece dux cum omni exercitu non modicum turbantur: erant enim inter familiares sibi carissimi. Eorum corpora apud Sanctam Euphemiam, ubi tunc abbatia in honore Sanctae Dei Genitricis Mariae noviter incoepta instituebatur, humanda mandavit: equos et coetera, quae habebant, eidem ecclesiae pro ipsorum salvatione contulit.

Ayellenses itaque, cognoscentes pro tali et similibus factis ducem sese graviter offendisse, pacem ab ipso expetunt, ne, si rebelles persistendo, vi caperentur, ab ira eius, absque recordatione alicuius pietatis - ut meriti erant - omnes pariter perimerentur. Dux vero, quamvis anhelans esset cum suppliciis de ipsis ultionem expetere, tamen, ne ibi diutius perendinando, alias tandem intendens, demoraretur, pacem cum ipsis fecit; castrumque, ab eis deliberatum, accepit et pro libitu suo disposuit.

XXXVIII. -Comes vero Rogerius, adquirendae Siciliae intentus, quietis impatiens erat; omniaque perlustrans, crebris incursionibus deterrebat; in tantumque ex consuetudine labori continuus erat, ut hinc nec infestior aura nec coecitas obscurae noctis dehortari posset: quin de loco ad locum transiliens, per se ipsum omnia attentaret, eiusque praesentiam, plusquam omnia, hostes exhorrebant; in tantumque eius veloci frequentia deterrebantur, ut nusquam absens putaretur. Sed quia ubi, suis praesentibus, ipse absens ab hostibus deprehendebatur, sui hostili incursione interdum gravabantur, castrum, quo se - si forte necessitas incumberet - facilius tuerentur et a cuius vicinitate quaeque proxima loca attentius subiugata sibi concite foederarentur, apud Petreleium, anno Dominicae incarnationis MLXVI, turribus et propugnaculis extra portam accuratissime firmavit, per quod maximam partem Siciliae ad suae dominationis iugum ferendum perdomuit. Filiis denique Tancredi naturaliter hic mos insitus erat: ut semper dominationis avidi, prout illis vires suppetebant, neminem terras vel possessiones habentes ex proximo sibi absque aemulatione habere paterentur, quin vel ab ipsis confestim subiecti deservirentur, vel certe ipsi omnia in sua virtute potirentur.

XXXIX. - Inde et Robertus dux, qui prae caeteris hunc morem sibi vindicaverat, Gaufridum de Conversano, nepotem videlicet suum - filius quippe sororis suae erat -, ut de Montepiloso sibi servitium - sicut et de caeteris castris, quae plurima sub ipso habebat - exhiberet, adorsus est; quodque ab ipso, sicut et coetera, minime acceperat, sed sua strenuitate, duce sibi auxilium non ferente, per se ab hostibus lucratus fuerat. Id facere renuente, dux, admoto exercitu, idem castrum obsessum vadit: multisque militariter ex utraque parte perpetratis, tandem, ut de eodem castro, sicut et de caeteris, sibi servitium promittens exhiberet, compulit.

XL.- Dux itaque, videns omnia, quae solo inceptu attentabat, fortuna favorabiliter arridente, sibi in prosperum cedere, famosissimam urbem, quae Barum dicitur, adhuc Constantinopolitano imperatori ex fidelitate adhaerentem sibi vero rebellem, ex proximo - haud longe a Montepiloso, quam, habens, quibuscumque poterat pactionibus imperator etiam, ut sibi faventiores redderet, ad impugnationem eiusdem urbis se cum inflamma[t] -, anno Verbi incarnati MLXVII[I], equitatu et navali exercitu eam obsessum vadit. Et quia ipsa civitas, quasi in quodam angulo sita, in mare porrigitur, ipse cum equestri exercitu ipsam partem qua civitas versus terram patebat, quasi ab uno mari in aliud claudens, navibus per mare extensis, una ad alteram firmiter ferreis catenis, ac si sepem faciendo, compaginatis, ita totam urbem cinxit, ut nullo latere exitus ab urbe progrediendi pateret. Duos quoque pontes, unum videlicet ab unaquaque ripa constituens, qui longius in mare usque quo navium funes ab utraque parte attingebant, porrexit, ut, si forte Barenses aliquem incursum versus naves attentarent, directo cursu a militibus navibus expeditius subveniretur. Barenses autem demonstrare volentes id, pro quo dux hoc agebat, habere despectui, omnia vilipendere ornamenta sua, thesaurorumque speciosa dependentia ostentare, Guiscardo plurima convitia inferentes, turribus suis fidentes, rerum exitus minus metiri coeperunt. Quae res Guiscardum ab incepto quidem non deterrebant; sed magis ambitionis cupidine fervens, quanto pretiosiora infra muros contineri dicebant, tanto ardentius spe ea lucrandi, ad quod coeperat persistendum, mentis instantiam figebat, subridendo illis respondens: "Quae - inquit - ostentatis, mea sunt, et quia a vobis voluntarie mihi praesentantur, habeo gratum. Estote fideles ad tempus in conservando ! Vobis quippe de amissione dolentibus, fiam quandoque largus in distribuendo".

Sicque suos ad urbem debellandam exhortationibus et promissionibus inflammans, laboris sui renunciationisque praemium infra murum testatur esse: ipse moenia circumire, aggeres comportare, urbem vallare, arietes facere, caeteraque machinamenta, quae usui capiendae urbis necessaria erant, componere, suos instruere, hostes infestare, metum iugi instantia studebat incutere.

Barenses ergo, videntes costantiam ducis, ultra quam rati erant, indivulsam persistere, victumque infra urbem, nullo ad introducendum - hostibus circumspectis - aditu patente, a multitudine inermis vulgi, mulierum scilicet et puerorum, inutiliter devastari, quod vi nequibant, dolo vitae ducis periculum parant; pretioque composito, a quodam laevitatis viro, ut, urbe digrediens, illum spiculo corripere attentet, mercantur. Amerinus ergo, avaritia captionis cupidine captus, ad perpetrandum tam nobile, ut sibi tunc videbatur, facinus accelerat; spiculoque, venenis infecto, ab edocentibus se tantae versutiae fraudem accepto, urbe digressus, quasi unus ex nostris, lapides funda versus hostes supra muros iacendo, adversus castra nostrorum dolose speculatum circumvenit. Sicque, vesperascente die, nox intercludere solis radios properat, cumque, coenae hora instante, dux in tabernaculo suo, ex foliosis arborum ramis composito, sedisset, ille, a tergo veniens, ramoso pariete interposito, ducem, primo oculo, deinde aure per vocem, bene visum, credens, spiculum, quod ad hoc acceperat, fortiter impingendo, parte vestium correpta, sed, Deo protegente, ipso illaeso permanente, in terram defixit. Sicque ducem laesum credens, incasso vulnere, spiculo amisso, nihil sibi fuga utilius credens, quam velocius potuit, cursu sese infra urbem recepit. Ducis vero ministri, tali facto expavefacti, extra prosilientes, dolo cognito, noctis excubias solito attentius vigilesque circa ducem deputant, coementariosque ex eius edicto conducentes, summo diluculo petrinam domum brevi perficiunt.

XLI. Ea tempestate comes Rogerius in Sicilia morabatur, crebris incursionibus omnia hostiliter perlustrans, ad sibi subdendum nunc praemiis pulsans, modo minis terrens iugi exercitatione plerumque alios damnis afficiens, in tantumque, quietis impatiens, hostes lacessendo deterrebat, ut vix in ipsis munitionibus nusquam autem alias securi essent . Nox vel dies, vesper et aurora, aura lenis vel aspera, aequo pondere infesta timori erant. Unde et Sicilienses, consilio intra se habito, mori potiusquam cum tanta inquietudine infelicem vitam diutius protelare deliberantes, belli fortunam contra comitem tentare parant Denique versus Panormum praedatum proficiscenti, exercitu innumerabili undique conflato, ex improvviso apud Miselmir occurrunt, anno incarnati Verbi MLXVIII. Porro comes, eminus eos conspiciens, totus infremuit; omnesque suos in unum coÎrcens, subridendo ait suis: "Eia - inquit - nobilium praedecessorum nobiliores! Fortuna vobis favens, praedam, quam longius quaerere disposueratis, labori vestro parcens, ultro vobis obviam, ne plus in conficiendo itinere fatigemini, adducit. Ecce praeda a Deo nobis concessa! Auferte iis, qui ea indigni sunt! Utamur ea, dividentes apostolico more, prout cuique opus est. Ne exhorrescatis iamdudum a multotiensque a vobis devictos. Si ducem mutaverunt, eiusdem nationis, qualitatis, sed et religionis est, cuius et caeteri sunt. Deus autem noster immutabilis est; et, si a nobis non mutatur integritas fidelis spei, nec ab ipso mutabitur sententia triumphalis auxilii".

His dictis, acieque suorum prudenter ordinata, cum hoste congreditur. Fortiter nostris agentibus, gens inimica in tantum debellatur, ut vix ex tanta multitudine superesset, per quem rei eventus Panormi renuntiaretur. Nostri vero triumphalibus spoliis plurimum ditantur.

II 42 Moris vero Saracenorum est, ut columbas, frumento et melle infuso domi nutrientes, cum aliquorsum longius digrediuntur, masculos sportulis inclusos, secum ferant; ut, cum aliquid novi fortuna illis administraverit, quod domi scitum velint, chartulis eventus suos annotantes et collo avis, vel certe sub ala, suspendentes, avibus dimissis per aera, familiae domi sollicitae, utrum prospere erga peregrinos amicos omnia agantur, notificare accelerant. Avicula enim dulcedine grani melliti, quam domi degustare saepius assueverat, illecta, reditum accelerat, chartulas morem suum scientibus repraesentat. Huiusmodi sportulas cum avibus comes inter reliqua spolia accipiens, avibus cum inscriptis sanguine chartulis dimissis, tristis fortunae eventus Panormitanis repraesentat. Urbs tota concutitur: lacrimosae voces liberorum et mulierum per aÎra coelum usque attolluntur. Gaudium nostris, illis tristitia parturitur.

XLIII. - Principabatur tunc temporis urbi Barensi sub imperatore graecus quidam, Argeritius nomine, qui, cum caeteris civibus pro tempore et loco consilio habito, chartulis aerumnas urbis civiumque, sed et hostium infestationem, adnotans, clam de nocte per quendam ab urbe digredientem Diogeno, Costantinopolitano imperatori, dirigit: urbem, quae, sola in eius fidelitate persistens, undique hostili incursione quatiebatur, nisi citius subveniat, se amissuros sciat, victus penuria; se - iam tertio anno instantibus hostibus - circumsepto, cives, diutino certamine deficientes, deditionem parare; nisi ipsam retineat, spem nullam de recuperatione pervasae ab hostibus patriae ulterius reservari.

Legatus, quod instructus erat, fideliter adimplere satagens, brevi magnum conficiens iter, Byzantium venit. Acceptas epistolas imperatori repraesentare vadit: epistolis orationem exhortatoriam ut subveniat, addit. Imperator vero, susceptis epistolis ac perlectis, Duracium mittens, classem in mari parare facit, cui Gocelinum de Corintho - quendam natione normannum et in palatio post imperatorem secundum paucis, quia strenuus armis et consilio callens erat - ducem praeponens, cum multis copiis Barensibus succurrendum disponit.

Porro qui missus fuerat, iussus ab imperatore, Barum regrediens, clam per hostes urbem, ut exierat, intrat. Acta refert, signumque, quo auxilium veniens eminus cognoscant, edocet: ut simile signum de uno quoque propugnaculo contra advenientes faciant, fac es scilicet accendant, ne a certo portu devient, admonet.

Barenses, hoc nuntio exhilarati, plus necessario festinantes, - animo enim cupienti nihil satis festinatur - in proximam noctem faces accendunt, clamoribus et laudibus plus solito laetitiam ostendunt. Quidnam in hoc facto praetendant, inter nostros quaestio oritur: fit de pluribus rebus coniectura; undique argumentatur; a prudentioribus rei veritas depraehenditur, auxilium videlicet per mare illis advenire.

Advenerat tamen in auxilium ducis fratris plurimo remige comes Siciliae, Rogerius, noviter a fratre invitatus: leoninam in omni certamine habens ferocitatem, quam tamen prudentia regebat et fortuna favens comitabatur. Hic callide in hoc negotio agens, singulis noctibus speculatum ire iubet, si forte eminus per mare adventantes naves aspiciantur. Cum ecce, quadam iam nocte mediante, quasi stellae lucernae ardentes in summitate mali uniuscuiusque navis eminus apparere conspiciuntur. Quod cum a comite compertum fuisset, accelerantissime, armata manu, plurimo sese remigi credens, obviam hostibus ire accelerat. Quos hostes eminus aspicientes, Barenses, qui sibi prae gaudio occurrerent, rati, minus sese ad defensionem aptant. Comes vero navem Gocelini, qui dux hostium erat, duabus lanternis a caeteris distinctam, eminus cognoscens, illam versus impetum suorum intendere iubet. Dumque fortiter congrediuntur, tanta vi quaedam ex nostris super navem illorum grassata est, ut, ex uno latere cum pondere armorum incaute decurrente, centum quinquaginta loricati ex nostris submergerentur. Comes vero Gocelinum oppugnans superat: quem in suam navem exarmatam recipiens, cum triumpho gloriosus ad fratrem remeat.

Dux vero, amittendi timore in certamine fratris, plurimum angebatur: quippe enim nec succurrere poterat, nec alium, excepto illo - caeteris defunctis -, habebat. At cum victor et incolumis redire nuntiatur, nulli credulus fieri asserit, donec visu sibi satisfaciente. Utrum sanus esset scrutando, ingeminat cum lacrimis Comes vero Gocelinum, mirifice graeco more praeparatum, duci, ad honorem, repraesentat captivum.

Barenses itaque, se sua spe frustrati, ulterius suos hostes ferre non valentes, deditione facta, duci foederantur, anno Domini MLXX[I]. Dux voti compos effectus fratri cunctoque exercitui, gratias referens, urbe pro velle suo ordinata, fratrem in Siciliam praemittens, solito exercitu brevi iterum espeditionem versus Panormum summovet. Toto iunio et iulio mense apud Ydrontum moratus, montem, quo facilius descensus ad mare - equos navibus introducens - fieret, rescindere facit. Unde et Duracenses maxime sunt territi, ne, mare cum exercitu transmeans, eos impugnatum veniret, mulam et equum ei, quasi ad honorem, mandantes, ea occasione rem speculatum mittunt.

XLIV. - Ea tempestate, Costa Condomicita, qui Stilum iamdudum duci fraudolenter abstulerat, veritus ne, cum dux versus Siciliam navigando transitum simularet, Stilum obsessum diverteret, duci reconciliatus, castrum reddidit, tali iniuria se, ad quod fecerat, compulsum dicens. Dux Costam Pelogam quendam stratigotum statuerat, qui, nimia insolentia defluens, quosque ingenuos viros vel mulieres, nec etiam suae consanguinitati parcens, contumeliis afficiebat. Hic, inter caetera, quadam ingenuam matronam, nomine Reginam, aviam Costae Condomicitae, gallinam auream cum pullis, quam habere dicebatur, ab ea extorquere volens, verberibus laniatam captione retruserat. Costa Condomicita in famulatu ducis apud Insulam Crotoni detinebatur; cui, cum quod acciderat relatum fuisset, iniuriam aviae reputans suam, infirmitate simulata, licentiam redeundi domum, causa curationis, a duce exposcens, vigilia natalis Domini Stilum reversus est. Quem stratigotus venisse audiens, piscium sibi exenia per famulum mittit; qualiter se res erga ducem habebat, requirit. Ille, ac si nihil mali machinans, ira dissimulata, gratias remandat. Sed quod animo conceperat minime oblitus; postquam comestum est, potentioribus urbis secreto circumventis, de sibi illata aviaeque iniuria quaerimoniam ostentat. Quibus respondentibus merito sibi talia accidisse, - eius praesidio vel arte sciebant ducem - excusationibus minime usus, facti se poenitere asserens, uti contulerat, ita auferre tentaturum promittit, si tantummodo ipsis potiatur auxiliariis. Sicque, a pluribus fide accepta, totam noctem insomnem ducens, quoscumque potest sibi allegat: summoque diluculo cum omnes, qui huius rei ignari erant, ut dies ipsa monebat, in ecclesia Dei laudibus inservirent, ipse cum tredecim viris, gladiis cum capis accinctis, reliquis, signo dato, et a foribus expectantibus, ad portam castelli accedens, ianitor, nil suspicatus, quasi noto aperit. Ille cum sociis ingressus, hospitium stratigoti intrat; arma, quae invenit, corripit: versus ecclesiam stratigotum praeoccupare volens, citissimus occurrit. Undique ergo, insurgente clamore, stratigotus, insidiis compertis, per fenestram prosiliens, praecipitio dilapsus, dum fuga refugium petit, a civibus, quibus omnibus exosus erat, comprehensus reducitur. Costa Condomicita - quia consanguineus eius erat - volente ei parcere, a populo condemnatur: sicque cum suppliciis poenas luens, a quibus mala intulerat, perimitur; quos religaverat, liberantur; a fidelitate ducis palam avertuntur. Sicque per sex fere annos duci rebelles per diversa loca Calabriae, ab ipsis turbatio plurima facta est.

Istud hic inscribimus, ut caveant praelati sibi subditos pravis ministris a sua fidelitate divelli.

XLV.- Dux igitur, commeatibus et caeteris quae expeditioni congruebant apparatis, fratrem, quem praemiserat, subsecutus, apud Cathaniam, ubi comes erat, venit, fingens se Maltam debellatum ire, quasi de Panormo non curans. Sed a fratre cohortatus, magno equitatu, cum navalibus peditumque copiis ab inde progrediens, Panormum venit, ab oceano urbem navibus obsidens, fratremque comitem cum iis, qui eius famulatui inserviebant, ab uno latere statuens, ipse ab altero cornu cum Calabrensibus et Apulis muros ambit.

Sicque quinque mensium circulo hostes urbis defensionis fuerant attentissime pervigiles: ipse, nihilominus impugnationi cum fratre intentus, inquietare ipsam perstuduit. Utrique, pari ardore inflammati, non cessant omnia circumire, suos instruere, omnia ordinare, hostibus interminari, suis plurima largiri, ampliora promittere, primus et frequentior adesse, nihil intentatum relinquere. Machinamentis itaque et scalis ad muros transcendendos artificiosissime compaginatis, dux hortos cum trecentis militibus latenter ingressus, ex altera parte, qua videlicet navalis exercitus adiacebat, urbem infestare, fratremque a parte, qua erat, haud secus agere perdocuerat. Illi, signo dato, quo edocti erant, haud perficere segnes, magno sonitu irruunt. Urbs tota, in arma ruens, quae strepitu tumultuantium deterrebatur, defensioni accelerando grassatur. A parte, qua minus cavebant, incaute vacuatur; a Guiscardensibus scalis appositis, murus trascenditur. Urbs exterior capitur; portae ferro sociis ad ingrediendum aperiuntur. Dux et comes cum omni exercitu infra muros hospitantur.

Panormitani delusi, hostes a tergo infra muros esse cognoscentes, in interiori urbe refugium petendo, sese recipiunt. Nox tumultum diremit. Proximo mane primores, foedere interposito, utrisque fratribus locutum accedunt, legem suam nullatenus se violari vel relinquere velle dicentes, scilicet, si certi sint, quod non cogantur, vel iniustis et novis legibus non atterantur. Quandoquidem fortuna praesenti sic hortabantur, urbis deditionem facere, se in famulando fideles persistere, tributa solvere: et hoc iuramento legis suae firmare spopondunt.

Dux comesque gaudentes, quod offerebatur libenter suscipiunt, anno Dominicae incarnationis MLXXI. Adepti, prius illius Scripturae fideles imitatores dicentis: Primum quaerite regnum Dei, et omnia adiicientur vobis, ecclesiam sanctissimae Dei Genitricis Mariae, quae antiquitus archiepiscopatus fuerat - sed tunc ab impiis Saracenis violata, templum superstitionis eorum facta erat -, cum magna devotione catholice reconciliatam, dote et ornamentis ecclesiasticis augent. Archiepiscopum, qui, ab impiis deiectus, in paupere ecclesia sancti Cyriaci - quamvis timidus et natione graecus -, cultum Christianae religionis pro posse exequebatur, revocantes restituunt. Deinde vero, castello firmato et urbe pro velle suo disposita, dux, eam in suam proprietatem retinens, vallem Deminae caeteramque omnem Siciliam adquisitam et suo adiutorio, ut promittebat, nec falso adquirendam fratri de se habendam concessit.

XLVI.- Cum ista geruntur, Serlo, filius Serlonis, nepos videlicet utrorumque principum istorum - cuius in praecedentibus mentionem fecimus -, apud Ceramum morabatur ad tuendam provinciam ab incursionibus Arabicorum, qui apud Castrum-Iohannis ea tempestate morabantur, a duce et comite sic iussus. Nam et medietas totius Siciliae, ex consensu ducis et comitis, suae sorti Arisgotique de Puteolis, inter se dividenda, cesserat, eo quod hic quid consanguineus eorum erat: uterque autem consilio et armis probissimi viri erant. Arabici autem, qui apud Castrum-Iohannis morabantur, strenuitate Serlonis, quia eis multum infestus erat, plurimum inimicabantur, iugique intentione dolo vel armis ruinam eius meditari nitebantur. Saracenus autem quidam, de potentioribus Castri-Iohannis, nomine Brachiem, cum Serlone, ut eum facilius deciperet, foedus inierat, eorumque more per aurem adoptivum fratrem, alter alterum factum vicissim susceperat. Hic, traditione cum suis composita, Serloni salutaria munuscula cum amicalibus verbis in dolo mandat, inter quae etiam intulit ista: "Sciat fraternitas adoptivi mei, quod, tali vel tali die, septem tantummodo Arabici ex deliberatione iactantiae ad terram tuam debent praedatum adire". Quod Serlo audiens, ridiculo habere coepit; minusque sibi prospiciens, ex vicinis castris neminem sibi in auxilium arcessivit. Sed, determinato die, inconsultus venatum secessit.

Porro Arabici, qui dolum composuerant, cum septingentis militibus et duobus millibus peditum de Castro-Iohannis digressi, haud procul a Ceramo in abditis locis insidias ordinant, septem tantummodo, ut Brachiem Serloni indicaverat, milites mandantes, qui Ceramo, praeda capta, Serlonem exstrahunt. Insurgit clamor; ab incolis provinciae tumultuatur; a Serlone, ubi venatum ierat, tumultuantium civium strepitus auditur. Sed, quia inermis processerat, nuntium apud Ceramum, ad deferenda sibi arma suosque invitandos, mittens, ipse, quo clamor infestus urgebat, sciscitaturus quidnam esset, progreditur. At, dum a septem militibus praeda abduci dicitur, arma sibi delata corripiens, adoptivo fratri plus necessario credulus, improvide subsequens, ultra insidias progreditur. Illis autem ab insidiis prorumpentibus, cum hostes a tergo horribili armorum turbine deprehenduntur, Serlo, cum decertandi copiae non essent, - sed et fugae praesidio diffidens - cum paucis, qui secum erant, petram, quae ab ipsa die Serlonis dicta est, cursu expetit. Qua ascensa, a dorso pro muro eius usus, diu fortiter, sed nullo aliunde auxilio adventante, incassum dimicatur. Nam tandem confossus, occubuit; nullusque ex omnibus, qui cum ipso erant - exceptis duobus, qui inter cadavera mortuorum latitaverant - evasit. Serlone eviscerato, Saraceni cor extraxerunt; utque audaciam eius, quae multa fuerat, conciperent, comedisse dicuntur. Capita vero occisorum abscissa in Africam regi ad honorem, mittunt; sed caput Serlonis, stipiti impositum, per plateas urbis delatum, a clamante est praeconizatum eius esse, a quo, prae caeteris, Sicilia impugnabatur; hostes devictos; nullo simili superstite, Siciliam amodo suae sorti facile cessuram.

Sed, cum ista apud Panormum principibus nostris nuntiantur, exercitus totus conturbatur. Comes, amissione nepotis, intolerabili dolore angebatur; dux vero, a lamentis fratrem suum coÎrcere volens, dolorem suum virili more occultare nitebatur: "Foeminis - inquit - lamenta permittantur; nos autem in vindictam armis accingamur".

Igitur, quia seiunctim, ad invicem, utrique fratres - quisque suis utilitatibus - lucrari studebant, excepto quod, cum necessitas incumberet, alter ab altero invitatus, vicissim sibi ad invicem succurrendum venirent, huic libro, alium incoepturi, finem ponamus, ut in sequenti de unoquoque, nunc seiunctim, iterum coniunctim, prout ipsa res expostulaverit, stilum alternemus.

Secundis Libri Finis.

Summarium capitum quae TERTIO libro continentur

CAPUT           PRIMUM. Apud Paternionem et Mazariam castella fiunt.

            "           SECUNDUM. Guiscardus Salernum obsidet.

            "           TERTIUM. Malfitani cum duce pacem faciunt.

            "           QUARTUM. Salernum deditur.

            "           QUINTUM. Comes Rogerius Abagelardum apud Sanctam                                        Severinam obsidet.

            "           SEXTUM.       Dux Sanctam Severinam recuperat et apud                                                     castrum Sancti Agadii Abagelardum obsidet.

            "           SEPTIMUM. Comes Rogerius in monte Calataxibet                                                   castellum facit.

            "           OCTAVUM. Africani Nicotrum destruunt.

            "           NONUM. Africani apud Mazariam vincuntur.

            "           DECIMUM. Hugo de Gircea apud Cathaniam occiditur.

            "           DECIMUM PRIMUM. Trablas obsessione ad deditionem                                         cogitur.

            "           DECIMUM SECUNDUM. Castrum-novum comiti                                                   foederatur.

            "           DECIMUM TERTIUM. Michael imperator ad ducem venit.

            "           DECIMUM QUARTUM. Dux classem aptat versus                                                  Graeciam.

            "           DECIMUM QUINTUM. Comes Tauromenium obsidet.

            "           DECIMUM SEXTUM. Eviscardus pro comite occiditur.

            "           DECIMUM SEPTIMUM. Quattuordecim golafri ah Africa                                        sub Tauromenio visi sunt.

            "           DECIMUM OCTAVUM. Tauromenium capitur.

            "           DECIMUM NONUM. Ecclesia Traynae fundatur.

            "           VICESIMUM. Iatenses et Cinenses Comes obsidet.

            "           VICESIMUM PRIMUM. Eosdem capit.

            "           VICESIMUNI SECUNDUM. Comes filiam suam comiti                                                       Provinciae dedit.

            "           VICESIMUM TERTIUM. Castum coniugium laudatur.

            "           VICESIMUM QUARTUM. Dux Romaniam vadit.

            "           VICESIMUM QUINTUM. Dux Duracium obsidet.

            "           VICESIMUM SEXTUM. Dux cum Venetianis bellatur.

            "           VICESIMUM SEPTIMUM. Dux cum imperatore proeliatur.

            "           VICESIMUM OCTAVUM. Dux Duracium capit.

            "           VICESIMUM NONUM. Dux Castoriam capit.

            "           TRIGESIMUM. Benarvet traditione Cathaniam intrat.

            "           TRIGESIMUM PRIMUM. Ingelmarus apud Giracium  contra comitem insurgit.

            "           TRIGESIMUM SECUNDUM. Turris Messanae fundatur.

            "           TRIGESIMUM TERTIUM. Dux a Gregorio papa a Romania  vocatur.

            "           TRIGESIMUM QUARTUM. Duce revertente, fraus Apulorum premitur.

            "           TRIGESIMUM QUINTUM. Dux cum comite super  Capuanum principem vadit.

            "           TRIGESIMUM SEXTUM. Iordanus contra patrem insurgit.

            "           TRIGESIMUM SEPTIMUM. Dux Romam vadit et capit.

            "           TRIGESIMUM OCTAVUM. Romani repraehenduntur.

            "           TRIGESIMUM NONUM. Boamundus certando imperatorem superat.

            "           QUADRAGESIMUM. Dux Romaniam iterum vadit.

            "           QUADRAGESIMUM PRIMUM. Eclipsis solis fit. Papa moritur, et dux, et rex Anglorum.

            "           QUADRAGESIMUM SECUNDUM. Rogerius dux efficitur.